Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1800

[p. 431]

Nieuwe Hoogduitsche Spraakkunst voor Nederlanders, door J.C. Feigler. Te Leyden, by D. du Mortier en Zoon, en te Deventer, by J.H. de Lange, 1799. In 8vo. 398 bl.

De Overeenkomst tusschen het Nederduitsch en het Hoogduitsch is zo groot, zo duidelyk dat iemand, die in de algemeene regelen der Spraakkunst bedreven is, en eene der gemelde Taalen wel verstaat, om de Schryvers in de andere met vrucht te kunnen leezen alleen opmerkzaamheid, en in het begin de hulp van een goed Woordenboek schynt te behoeven. Maar anders is het, wanneer men tot het fyne der eene of der andere Taale wil doordringen, of de bekwaamheid verkrygen van ze vloeiend te spreeken, en fraai te schryven. Men heeft dan, by eene belezenheid in de beste Schryveren, ook eene juiste kennis van het byzondere Taaleigen noodig, en hiertoe kan men eene goede Spraakkunst niet ontbeeren. Indien men deeze verwaarloost, wordt juist de verwantschap der beide Taalen eene bron van menigvuldige misslagen. Deeze is eene der oorzaaken, dat zo veele Vertaalingen uit het Hoog- in het Nederduitsch zo deerlyk slecht worden uitgevoerd, en krielen van Germanismen, of verkeerdlyk overgezette woorden en spreekwyzen. Kostbaare en uitmuntende Werken zyn daardoor jammerlyk geschonden, en op veele plaatzen voor den Nederduitschen Leezer onverstaanbaar geworden, indien hy niet de Taal van het Oorspronglyke wel genoeg versta, om zich te kunnen voorstellen, hoe de Schryver daarin zich hebbe uitgedrukt.

De Burger feigler verdient, derhalven, dank voor het Werkjen, dat wy thans aankondigen. Hetzelve is verdeeld in twee Hoofdstukken, waarvan het eerste weinig minder dan twee derdendeelen van het geheel bedraagt. Dit Hoofdstuk bevat ook het eigenlyke Grammaticaale, en bestaat uit Vier Afdeelingen, welke ieder weder in haare Onderdeelen, of, gelyk de Schryver ze noemt, Stukken, gescheiden zyn. Aan het einde des Boeks vindt men een Tafeltjen van den Inhoud, waarvan wy alleenlyk zullen zeggen, dat het de weezenlyke deelen der Spraakkunst in eene voegelyke orde voordraagt, zynde de drie eerste Afdeelingen geschikt voor de eerste noodzaakelyke begrippen en oeffeningen; voor de verscheiden deelen der reden (partes orationis) in 't algemeen, en voor de nadere verklaaringe van elk deel der reden in 't byzonder: en de vierde voor de schikking der redendeelen, of de beginselen der Syntaxis. - Het Tweede Hoofdstuk bevat, 1. Eene Verzameling van veele zelfstandige Naamwoorden. 2. Korte en aangenaame Verhaalen. 3. Verscheiden soorten van Brieven. 4 Verzameling van Hoogduitsche Spreekwoorden. En 5. Eenige Proeven van Hoogduitsche Dichtkunst, meest, zo niet alle, (want wy hebben, op dit oogenblik, geene gelegenheid om het naauwkeurig na te gaan) genomen uit de Werken van den beroemden gellert.

In het algemeen vinden wy de voordracht duidelyk en wel

[p. 432]

geschikt ter onderwyzinge. Zo zyn in het byzonder de Leesoeffeningen, in het tweede Stuk der eerste Afdeelinge: de Oeffeningen in het vergelyken der Hoog- en Nederduitsche Woorden, in het derde Stuk: de onderscheiden Oeffeningen ter Vertaalinge uit het Hollandsch in het Hoogduitsch, bl. 70-84 112-116. 131-135. 196-203. Zo ook de Opstellen van Brieven, enz.

Eenige Aanmerkingen moeten wy echter den Schryver voorhouden; misschien kunnen zy dienen om by eene volgende uitgaave sommige misstellingen te verbeteren.

Bladz. 43 brengt hy tot het Onzydige Geslacht alle woorden, die in thum uitgaan. Dit is zekerlyk te algemeen gesteld: de Hoogduitsche uitgang in thum laat, even als de Nederduitsche in dom, twee Geslachten toe, het Mannelyke en het Onzydige. Onder de woorden door den Schryver bygebragt, is zeer zeker het woord Reichthum mannelyk. Voorbeelden daarvan behoeven wy niet elders te zoeken: zy komen in dit Werkjen zelve meermaalen voor. Zie bladz. 225, reg. 11. bl. 233, r. 19, bl. 260, r. 16, bl. 306, r. 12. v.o

Op bladz. 50 env, handelende van de Buiginge der Geslachtwoorden, merkt de Schryver aan, dat, volgens de gewoone wyze, Zes Naamvallen geteld worden, in alle zo Geslachtals Naamwoorden, doch dat men deeze buiging gemaklyker kan maaken door slechts Vier te stellen, alzo de Vyfde toch altoos is gelyk de Eerste, en de Zesde gelyk de Derde. In zyne Voorreden, bl. VI, zegt hy: ‘De grootste zwaarigheden, die een Nederlander, welke de Hoogduitsche Taal leert, ontmoet, zyn, behalven de toepassing van het Geslachtwoord, de zeer verschillende Buigingen. Ik heb dus lang overwogen, of, en welke veranderingen 'er in de buigingen der woorden met grond konden gemaakt worden; ik heb dezelve gevonden, zo als ik die in deeze Spraakkunst heb medegedeeld, te weeten, in plaats van zes naamvallen, heb ik 'er maar vier,’ enz. Wy willen den Schryver zyne uitvinding niet betwisten; het is zeer mogelyk, dat twee of meer menschen omtrent het zelfde onderwerp op de zelfde gedachten vallen, zonder van elkander te weeten: maar de eer der eerste uitvindinge kunnen wy hem niet toestaan. Terwyl wy dit schryven ligt voor ons de Deutsche Sprachlehre von j h. heynatz, gedrukt te Berlyn in het Jaar 1770, op welker bladz. 79 wy leezen: ‘Die Kasus sind 1) Nominativus, die Nennendung, 2) Genitivus, die Zeugendung, 3) Dativus, die Gebendung, 4) Ackusativus die Klagendurg. Die meisten thun noch den Vokativus oder die Rufendung hinzu, der aber immer, wo er gebräuchlich ist, der Ne nendung gleich lautet. Die Nehmendung, Ablativus, musz nothwendig im Deutschen wegfallen.’

Bladz. 121 leezen wy, over de Persoonlyke Voornaamwoorden: ‘In de Hollandsche taal is alles gy, of men met een bejaard man of met een kind .... spreekt ... men zegt gy.

[p. 433]

Deeze manier van spreeken is ook zeer goed en natuurlyk, vermits gy, zynde de tweede persoon van het enkelvoudige, op alles toepasselyk is.’ De wyze van spreeken is gewettigd door langduurig gebruik

Quem penes arbitrium est, & jus, & norma loquendi.

inzoverre is zy goed: maar dat zy natuurlyk, of dat gy de tweede persoon van het enkelvoudige zoude weezen, zal geen kenner van het Nederduitsch toestaan. Het enkelvoudige is du, en gy het meervoudige, dat door misbruik van zogenaamde beschaafdheid in trein is geraakt, en het waare enkelvoudige allengskens heeft verdrongen; gelyk de Franschen hun vous, in plaatze van tu, de Engelschen you, in plaatze van thou, gebruiken. Du is zedert omtrent twee eeuwen allengskens verstoten. Zie lelyveld Aant. op huidecoper's Proeve van Taal- en Dichtkunde, I Deel, bl. 470. Men vindt het evenwel nog in c. huygens Biddaghs bede, 1624; en in het spreeken is het in sommige deelen van ons Vaderland nog niet geheel vergeten.

Bladz. 136 wordt in de beschryving van het Werkwoord gezegd: ‘door een byvoeglyk naamwoord wordt aan het zelfstandig iets bygelegd, of van hetzelve gezegd, zonder betrekking op den tyd. Zo dra nu het denkbeeld van tyd te pas komt, kan men geene byvoeglyke naamwoorden, maar wel werkwoorden gebruiken.’ Dit is waar; maar het is niet eene volkomene beschryving Een Werkwoord bepaalt niet alleen den tyd, maar bevat eene hoedanigheid van doen, of lyden, of van eenigen bepaalden toestand.

Bladz. 188. Letter F. staat: Tydvoeging van wederhoorige Werkwoorden; wy beschouwen dit als eene grove drukfeil voor wederkeerige: want dat de Schryver dit, zo als hy moest, bedoelde, blykt uit hetgeene hy vervolgens zegt. Maar die zelfde drukfeil ontmoeten wy, bl. 189, by No. 1. bl. 192, by No. 2. 195, by 3 202, by 6. en zelfs in het Tafeltjen achter het Werk geplaatst. Dit kondigt juist geenen naauwkeurigen Corrector aan.

Op bladz. 221. No. 2. wordt gezegd, dat men het Geslachtwoord niet zet voor eigen naamen van persoonen ... wanneer zy zonder byvoeglyke naamwoorden staan. Dit is alleen waar ten opzichte van den eersten Naamval (of Nominativus), in de overige neemen ook de eigen naamen van persoonen gewoonlyk het Geslachtwoord aan, indien zy aan het einde niet volgens de wyze der Latynsche taal gebogen of op eenige andere manier veranderd worden. Zo kan men zeggen calovius has gegen grotium geschrieben. of gegen den grotius; ho azens Gedichte, of die Gedichte des horaz. Zie heynatz als bov. bl 141.

Bladz. 250, reg. 16. zouden wy in de uitdrukking, das haus ist grosz, het laatste woord niet houden voor een Bywoord, maar voor een byvoeglyk Naamwoord; men zette ze over in het

[p. 434]

Latyn, dan zal men zeggen, domus est magna. Het zelfde mag men zeggen van Eingedenk, froh, schuldig, en andere diergelyke woorden, welke op bladz. 252 als Bywoorden voorkomen.

Etlyke andere aanmerkingen gaan wy voorby, om nog iets te zeggen van eenige der Hoogduitsche Spreekwoorden, bl. 372 env. Op evengemelde bladzyde staat: Es ist noch nicht aller Tage Abend, en dit wordt vertaald: Het is alle dagen nog geen avond. Onzes achtens zoude het moeten zyn, het is nog niet de avond aller dagen, omtrent zoveel als de waereld staat nog, of het is nog de jongste dag niet. - bl. 373. Wer alles erschnappen will, verliehrt oft alles, betekent niet, zo als 'er staat: Wie alles waagt, verliest alles: maar, wie alles hebben wil, verliest dikwyls alles: of, naar ons gemeen spreekwoord: Wie het onderst uit de kan wil hebben, krygt het deksel op den neus. - Sommige deezer Spreekwoorden konden ook, behalven de letterlyke vertaaling, wel overgezet worden door andere van gelyken zin, die by ons in gebruik zyn: by voorb. bl. 373. Wenn der kranke todt ist, kommt der Arzt, door, Als het kalf verdronken is, dempt men de put. bl. 382. Er ist ihr kein Klostervleisch gewachsen, door, Zy heeft geen Nonnenvleesch aan 't lyf. Somtyds is de Schryver buiten noodzaaklykheid ver van de woorden afgeweken. Waarom, bl. 376. Er musz es alle Tage auf dem Brode essen, niet vertaald door: Hy moet het alle dagen op zyn brood eeten; eene figuurlyke uitdrukking, die ook by ons in den zelfden zin gebruikt wordt? bl. 379. Einem durch die Hechel ziehen, door, iemand over den hekel haalen? bl. 383. Wem nicht zu rathen ist, dem ist auch nicht zu helfen, door, Die zich niet laat raaden, is ook niet te helpen?

Wy maaken deeze aanmerkingen niet om het Werkjen van den Burger feigler als niet geschikt tot gebruik te doen verwerpen. Integendeel, in het geheel genomen beschouwen wy het als nuttig en wel tot zyn oogmerk ingericht. Maar wy wenschen de aangestipte en eenige andere misstellingen verbeterd te zien in eene tweede Uitgaaf, wanneer ook het Papier en de Letters wel wat meer in kleur van elkander mogen verschillen.