Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1799

[p. 469]

Mengelwerk, tot fraaije letteren, konsten en weetenschappen, betrekkelyk.

Iets over den tweeden eersten Sabbath, Luc. VI:1.
Door F.S. Winterberg.

Het is ongemeen vernederend voor alle vroegere en laatere Overzetters en Schriftverklaarders, dat geen derzelven, vóór de laatste helft van de zestiende eeuw, het regte begrip van deze Grieksche uitdrukking gevat, en nog veel minder naauwkeurig opgegeeven heeft. De Syrische, Persische, Aethiopische en Arabische Overzetters schreeven daarvoor: op eenen Sabbath, of op een anderen Sabbath. De Latynsche Vertaalingen, zoo de oude, of zoogenaamde Vulgata, als van Beza, Piscator, Schmid en anderen, hebben woordelyk: in Sabbatho secundo primo, of altero primo. De Hoogduitsche Bybel vóór Luther heeft: an dem andern Sabbath tom ersten. De Engelsche Vertaaling: on the second Sabbath after the first. De Nederlandsche: op den tweeden eersten Sabbath.

Van de oude Overzetters merkt Isaac Casaubonus aan, dat zy deze plaats zoo duister aangezien hebben, dat ze by de Grieken tot een spreekwoord is geworden. Men vindt onder de genen, die 't Euangelie van Lucas verklaard hebben, eenigen, die deze uitdrukking geheel voorbygaan, anderen, die niets bepaalen, en ook dezulken, die zich over de tallooze menigte van uitleggingen bezwaaren, waaruit men niet weet, wat te kiezen.

Luther heeft eene andere Vertaaling ter baane gebragt, auf einen Afftersabbath. Hy wilde 'er een feestdag van de nieuwe Maan, of dergelyken anderen, door verstaan hebben, die geringer en minder plechtig was, dan de gewoone Weeksabbath, en daarop onmiddelyk volgde, gelyk de Dingsdag op Maandag, die men daarom wel aftermontag (achtermaandag) noemt. Theophylactus heeft reeds aangemerkt, dat men elken feestdag Sabbath noemde, en gemeend, dat hier aan een Weeksab-

[p. 470]

bath moet gedacht worden, die op een Vrydag, zynde zoodanigen feestdag, volgde. Men heeft dus ten onrechte beweerd, dat Luther in 't zelfde begrip stond met dien ouden Kerkvader. De gedachte van Luther is evenwel ook niet aanneemelyk. Men mogt op alle andere feestdagen, zelfs op het Paaschfeest, spys bereiden, Exod. XII:16. Maar op den Sabbath was dit ongeoorloofd, H. XXXV: 3. Hoe zouden dan nu de Pharizeeuwen de Apostelen over Sabbathschennis hebben kunnen beschuldigen, terwyl ze airen geplukt en gewreven hadden, zo het geen Weeksabbath geweest ware?

Epiphanius, Bisschop van Cypren, die aan 't einde der vierde eeuw leefde, is reeds op het spoor geweest, om de regte verklaaring te ontdekken, volgens welke men door deze uitdrukking den eersten gewoonen Sabbath na Paschen verstaan moet, hoewel hy naderhand van gevoelen is veranderd.

Het was voor den beroemden Joseph Scaliger, dien grooten Zoon van een grooten Vader, (Julius Caesar Scaliger,) voorbehouden, om deze alleen waare uitlegging op vaste gronden te vestigen. Hy schryft daarover, in zyn onsterflyk Werk, de emendatione temporum, L. VI. p. 557, dus: ‘De tweede eerste Sabbath is die, welke allernaast op het Paaschfeest volgt: want de wet gebiedt van den tweeden paaschdag zeven weeken te tellen. Van daar hebben alle weeken en sabbathen, van Paschen tot Pinxter, haare naamen van den tweeden paaschdag. De 16de van Nisan is, en heet, de tweede, of de volgende dag van Paschen, en alle weeken, die zich van den tweeden paaschdag tot op den 6den Sivan, onzen 16 Mai, uitstrekken, voeren haare naamen van even dezen tweeden paaschdag. Zoo ook de sabbathen. Zoo heet de eerste Sabbath na den tweeden paaschdag σάββατον δευτεροπρῶτον, 't welk even zoo veel is, als de eerste Sabbath na den tweeden paaschdag, en zoo verder.’ Is. Casaubonus heeft, in zyne Exercitatt. ad annal. Baronii, daaraan zyne toestemming gegeeven, en de woorden van Moses, Levit. XXIII:15, aangehaald, waar hy de zeven weeken gebiedt te tellen van den tweeden paaschdag, en eene plaats uit Josephus, Antiq. Jud. L. 3. c. 10, die dit ook bevestigt. Dionysius Petavius, anders een heftige tegenparty van Scaliger, heeft zelf moeten bekennen, dat geen betere verklaaring kan gegeeven worden.

Men heeft echter, in laatere tyden, tegen dit gevoelen

[p. 471]

eenige bedenkingen ingebragt, die ik zal trachten uit den weg te ruimen.

Samuel Petitus beweert, dat men op Sabbath niet zou hebben durven reizen, of uit Jerusalem gaan. Maar het tegendeel blykt uit Hand. I:12, daar van eene Sabbathsreis gewag gemaakt wordt, 't geen de Pharizeeuwen waarschynelyk uit Exod. XVI:29 zullen afgeleid, en, naar Num. XXXV:6 en Jos. III:4, zoo zullen bepaald hebben, dat men 2000 ellen van de Stad gaan mogt. Lucas beschryft de ligging van den Olyfberg, omdat hy voor uitlanders schreef. De Syrische Overzetting verklaart het door 7 stadien; maar volgens Josephus, Antiq. Jud. L. 20. c. 6, was de afstand maar vyf stadien. Tweeduizend ellen maaken drieduizend voeten, en als men deze divideert door zeshonderd, (zoo veelen gingen by de Grieken in een stadium), dan krygt men vyf stadien. - Kan dan Jesus, op dezen Sabbath, niet met zyne leerlingen van den Olyfberg gekomen, of derwaart heengegaan zyn?

De voornaamste tegenbedenking, doof Joh. Maldonatus gemaakt, is hierin gelegen, dat de airen in Judaea, tegen Paschen, nog niet ryp waren. Maar het tegendeel is in de Schriften van Moses en der Joodsche Uitleggers zoo duidelyk vervat, dat 'er geen de minste twyfel aan is, of de gerstoogst zy in Palaestina omtrent dien tyd ingevallen. Onder anderen zegt R. Abarbanel: ‘Omer was niets anders, dan de eerstelingen van den gerstoogst, die daags na Paschen aanving, naar de gesteldheid van het Israëlitische land, welks vruchten vroegtydig ryp waren.’ Andere bedenkingen, waarom men dit gevoelen verlaaten, en naar andere uitleggingen omgezien heeft, zyn van geen belang.

Ik wil liever nog eenig gewag maaken van de gedachte van Cloppenburg, die de spreekwys by Lucas verklaart, uit het onderscheid tusschen het burgerlyk en kerkelyk jaar by de Jooden. De eerste Sabbath van het burgerlyk jaar zou in 't Grieksch de eerste, die van het kerkelyk jaar de tweede eerste geheeten zyn. Waaruit dan het zeggen der Pharizeeuwen zal te verstaan zyn: waarom doet gy, 't geen niet geoorloofd is, op de sabbathen, dat is, op deze Sabbathen? Maar deze eene, zoo ik meen, onoplosbaare, zwaarigheid staat dit, anders wel aanneemelyk, gevoelen in den weg, dat, volgens het spraakgebruik in het N.T., vergeleken met het Syrische, σάββατα

[p. 472]

altyd in 't enkelvoudige moet vertaald worden, en dus overal een week, of wel den Sabbath, aanduidt. De oorsprong van dit al zeer oud spraakgebruik is door Scaliger aangewezen, ter aangehaalde plaatze. Men vertaalde eerst, of schreef het Hebreeuwsche Schabbatôn, met Grieksche letteren, dus: σαββατὼν: waarvan naderhand, by vergissing, als of het dus meer analogisch geschreven werd, σαββάτων gemaakt is. En van daar is σαββατα, als het meervoud van σάββατον, in de beteekenis van het enkelvoudige, in gebruik gekomen. Door deze aanmerking ontvangen deze en gene kwalyk verstaane plaatzen van het N.T. nieuw licht. Zy kan ook hier en daar dienen, ter beoordeeling van de waare leezing; b.v. Hand. XIII:14, 42. XX:7. Jo. XX:1. Luc. XXIV:1. Marc. XVI:1, 2. Matth. XXVIII:1. 1 Cor. XVI:2.

Men treft dit spraakgebruik reeds aan by Josephus, Het schynt zich zelfs verspreid te hebben onder Latynsche Schryvers. Persius noemt eenen feestdag sabbata. Satyr. 5.

Labra moves tacitus recutitaque sabbata palles.

Zoo ook Horatius, L.I. Sat. 9.

- Meliori

Tempore dicam: hodie tricesima sabbata -

In de Neue Allgemeine Deutsche Bibliothek, B. 43, 1 St. p. 8, wordt tegen deze, in de daad boven alle anderen verre weg aanneemelyke, uitlegging nog eene aanmerking gemaakt, volgens welke, uit den aart der taale, δευτεροπρῶτος niet zou kunnen beteekenen, de eerste na de tweede, maar veeleer, de eerste in de tweede; het geen de Recensent dan met Wetstein dus wil aangevuld hebben, de eerste Sabbath in de tweede maand. Maar taalregels komen by zoodanige willekeurige woordvoeging, om eene by de Grieken onbekende zaak maar eenigzins verstaanbaar uit te drukken, niet zoo zeer in aanmerking. De beteekenis, die Wetstein 'er aan geeft, steunt even weinig op analogische gronden. Aanmerk. van den Redact.