Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1799

Aanmerkingen over het Euangelium van Matthaeus. Door Broërius Broes. Te Leyden, by J. van Thoir, 1795. 1796. In gr. 8vo. Proeve I-V.

In den vloed der geschriften, welke, by aanhoudendheid, ons toestroomt, waren deeze Aanmerkingen als verzonken. Even als zomtyds lang verlorene dingen, kwamen ze, deezer dagen, uit de diepte opwellen. Straks greepen wy dezelve aan, om ze ter kennisse onzer Leezeren te brengen. - Blaakende yver voor de eere der gewyde Schriften van het N. Verbond, en gemoedelyke overtuiging omtrent de overgroote voordeelen, welke eene onpartydige en Godsdienstige beoeffening van dezelve voortbrengt, waren de dryfveeren, die wylen den Leydenschen Hoogleeraar broes, wiens vroegtydig sterven, als een ramp voor het Gemeenebest der Letteren, wel mag betreurd worden, deeze Aanmerkingen deeden in geschrift stellen en in 't licht geeven. Zy bevatten geene doorloopende Verklaaring, maar bepaalen zich tot uitgeleezene texten van de acht voorste Hoofdstukken des Euangeliums van mattheus. De natuur en bedoeling is niet eenerlei. Nu eens zyn ze louter taal- of uitlegkundig, dan weder-

[p. 383]

om meer bepaaldlyk ingericht, om de eere en het gezag der Schriftuure te handhaaven, en tegen opspraak te verdeedigen. Zomtyds ook viert de Hoogleeraar bot aan invallende gedagten, die met het onderwerp niet in onmiddelyk verband staan. Zoo meldt hy, onder andere, dat hem, onder het schryven van zyne aanmerkingen over de Verzoeking van christus in de Woestyn, de wensch was ingevallen, ‘dat een Dichter, die niet alleen de menschelyke natuur, niet alleen het plan van God ten aanzien van zyne schepselen, maar ook de diepten des Satans bedagtzaam onderzogt had, de geschiedenis van 's Heilands verzoekingen in de woestyn in uitvoerig Heldendicht maalen wilde.’ Hier en daar ontmoet men ook aanmerkingen van eene zedekundige bedoelinge. Allerwege vertoont zich de man van kunde, van oordeel en bescheidenheid, en vooral van een waarlyk godvrugtigen inborst, wiens verkeerde opvattingen, derhalven, welke 'er de Leezer hier en daar mogt aantreffen, eene bescheidene behandeling verdienen. ‘Luttel my bekommerende,’ gelyk broes zich ergens uitdrukt, ‘of veelligt zommigen myn schryven hier driest orthodox, daar heterodox, elders paradox zullen noemen, schryf ik moedig ter neder, wat ik meene waar en geschikt te zyn om onderzoekende en eerlyke ongeloovigen voor dien Godsdienst te gewinnen, dien de onëindige Wysheid onzes Maakers met de behoeften van 't Menschdom op de allervolkomenste wyze heeft doen overeenstemmen.’

Hier en daar willen wy nu iets ter proeve mededeelen. Op matth. V:20 slaat deeze Aanmerking: ‘Hoe gepast en wigtig is de tegenstelling tusschen deeze en de onmidlyk voorgaande uitspraak! Een braaf man, maar niet verlicht genoeg om het belang van een of ander min wigtig gebod in te zien, zal wegens deeze zyne dooling aanmerkelyke schade lyden. Maar verderf wacht hem, die, het zwaarste der Wet nalaatende, zynen Godsdienst ten grootsten, deele in eene stipte waarneeming der mindere geboden doet bestaan. Dit was de groote misdaad der meeste Pharizeën.’

Geheel taalkundig en critisch is de volgende Aanmerking np H. V:22. ‘De Hebreën herhaalen menigmaalen het nomen substantivum, daar zy zich van een pronomen konden bedienen. Matthaeus volgt deeze manier van spreeken in het tweede lid van dit vers, in

[p. 384]

plaats van αυτω, τω αδελφω αυτου schryvende. Met deeze aanmerking voor den geest kan men verklaaren, hoe, Joh. X:12, het pronomen αυτα, 't welk zeer zeker uit de pen van Johannes niet gevloeid is, in den text gekoomen zy. Een kundig Leezer had hetzelve ter opheldering van τα πϱοβατα, door Johannes naar Hebreeuwschen schryftrant herhaald, op den rand van zyn exemplaar aangetekend. Van daar is het op eene geheel verkeerde plaats in den text geraakt. Ten zy men liever denken wilde, en dit koomt my nog waarschynlyker voor, dat zoo wel τα πϱοβατα als αυτα eene randglosse is, en dat Johannes eenvoudig geschreeven heeft: ϰαι ὁ λυϰος αϱπαξει ϰαι σϰοϱπιξει.

'Er zyn gevallen, in welke de herhaaling van het nomen substantivum in plaats van het pronomen eene elegantie heeft, welke zich in alle taalen eveneens laat gevoelen. Men zie ten voorbeelde Joh. XIV:10, 11. Indien de leezing εν τω πατϱι Joh. X:38 echt ware, zoude ik ook deeze plaats kunnen aanhaalen.

In het derde of laatste lid van dit vers heeft Matthaeus αυτω uitgelaaten. Eene ellipsis, zoo gewoon en zoo bekend, dat het geheel onnoodig is, dezelve met voorbeelden te bevestigen. Onze Overzetters echter hadden dezelve in hunne Vertaaling moeten invullen.’

Stout, gelyk de Professor zelve gevoelde, dat dezelve by zommigen als zodanig konde worden aangezien, is de volgende Conjectuure. Hy schryft over H. V:45. ‘Kinderen zyn hier navolgers. Ik onderneem niet, te beslisschen, of υιος Matth. XXIII:31, dienzelfden zin al of niet hebbe. Zekerer acht ik het, dat men Lucas XI:48, in plaats van υμεις δε οιϰοδομειτε αυτων τα μνημεια leezen moet: υμεις δε ομοιοι εςε, en gy zyt (hun) gelyk. Dat een afschryver van ομοιοι, εςε, οιϰοδομειτε gemaakt heeft, is ligt te bevatten, en dat een ander, om den zin te verduidelyken, 'er bygevoegd heeft αυτων τα μνημεια, is even gemakkelyk te begrypen. Deeze gissing (vervolgt broes) is niets minder dan stout, want 'er zyn handschriften, in welke de woorden αυτων τα μνημεια of geheel ontbreeken, of door anderen vervangen worden. Onder de eerstgenoemden is, onder anderen, de merkwaardige Codex Cantabrigiensis, door zommigen, naar myn inzien, al te laag geschat.’

Van een zede- of, indien gy wilt, predikkundigen aart is de volgende aanmerking op de gebeurtenis, matth. VIII:

[p. 385]

5-13. ‘Met welke oogmerken heeft God deeze merkwaardige gebeurtenis doen voorvallen? Zy waren, naar myn inzien, de volgende: Vooreerst. God wilde de Goddelyke Zending zynes Zoons door een allerblykbaarst wonder bevestigen, en de aanzienelykste Jooden van Capernaum, die den Hoofdman te wel kenden om of zyn verstand of zyne eerlykheid te verdenken, tot het geloof aan Jesus en zyne leer beweegen. Ten tweeden. God wilde, by de Goddelyke Zending zynes Zoons, deszelfs verdere voortreffelykheid in meer dan een opzicht met gelyken luister openbaaren. Ten derden. God wilde in Galilaea, waar Jesus zich meestal stond op te houden, het getal zyner vrienden, begunstigers, beschermers vermeerderen. Men vergelyke Joh. IV:46 en verv. Ten vierden. God wilde, gelyk door menig ander middel, zoo ook door dit, de Heidenen zelve tot het geloof aan het Euangelium opwekken. Ten vyfden. God wilde den onkundigen, trotschen, weerspannigen Jood verlichten, vernederen, tot heilzaame jaloerschheid verwekken. Eindelyk. God wilde de braafheid en van den Heidenschen Hoofdman, en van zynen eerlyken, trouwen dienstknecht met een heerlyk blyk van zyn genadig welgevallen achtervolgen.

Hoe leerzaam (voegt 'er de Hoogl. nevens) is deeze Geschiedenis voor Heeren en Vrouwen, Dienstknechten en Dienstmaagden! Indien éénheid van onderwerp eene eigenschap is van eene goede, menschkundig-ingerichte toepassing, zoo zou men, over deezen text predikende, deeze aanmerking zeer voegzaam ten grondslage eener allerbelangrykste toeëigening leggen kunnen.’

Uit eene vry uitgebreide Aanmerking, op het zonderling voorval, matth. VIII:28-34, zullen wy alleenlyk het volgende, dat ook by zommigen het voorkoomen van stoutheid konde hebben, overneemen. ‘Matthaeus verkort en verbetert hier zyne beide voorgangers. De verkorting ziet elk, die de drie Euangelisten inziet. De verbetering speurt men in de opgave van het getal der bezeetenen. Marcus is zoo weinig, als zyn voorganger lucas, boven alle gevaar van dooling verheeven geweest. Zoo ver hy de berichten en aantekeningen van petrus gevolgd heeft, was hy voor dat gevaar veilig. Doch hoe menig voorval zal 'er in 't leeven

[p. 386]

van jesus geweest zyn, waaromtrent de berichten en aantekeningen van dien Apostel hem onkundig gelaaten hebben. By zulke voorvallen verliet hy zich ten deele op lucas, ten deele op andere bescheiden. Dank zy gode, die matthaeus, eenen Apostel, verwekt heeft, om de onnaauwkeurigheden zyner beide voorarbeideren te verbeteren.’

Tot berigt der Leezeren diene, dat deeze vyf Proeven te zamen twee honderd twaalf bladzyden letterdruks beslaan. Proeven mogen zy dus te regt heeten; doch Proeven tevens, die zommigen stoffe tot verder naadenken kunnen geeven.