Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1799

Verzameling van Aanmerkingen over de nuttigheid van het opmerken van de verscheidenheid der menschelyke gemoederen, by de beoeffening der Godgeleerdheid. Te Leeuwarden, by C. van Sligh, 1798. In gr. 8vo. 216 bl. behalven de Voorrede en den Inhoud van 12 bl.

De Schryver van dit wel doordacht Boek doet zich, in de Voorrede, als een Dorpprediker in de Gereformeerde Kerk kennen, die boven den gemeenen hoop in kundigheid en ervaarenheid uitmunt, en zich in het verkeer met zyne Gemeente byzonder heeft toegelegd, om opmerkingen te maaken op de onderscheidene karacters van derzelver leden, en de oorzaaken en aanleidingen na te spooren, waardoor zy in het godsdienstige en zedelyke zyn, het geene zy zyn. Een aantal daaromtrent gemaakte aanmerkingen wordt ons, in dit Schrift, als een geschikt hulpmiddel, by de beoefening der Godgeleerdheid, en 't geen daartoe betrekkelyk is, medegedeeld. Moogelyk gaat de waardige Leeraar hier en daar te verre, in de toepassing van menschkundige waarneemingen op de groote verscheidenheid der Godsdienstige begrippen, en zedelyke waarde van verschillende persoonen, die, zoo als hy zelf meermaalen erkent, ook wel uit andere oorzaaken kan verklaard worden. Maar dit neemt geenzins weg, dat wy het oogpunt, waaruit de Schryver veele zaaken wil beschouwd hebben, voor 't waare houden, en 's Mans welmeenende pooging, om, door ge-

[p. 252]

meenmaaking van zyne gedachten over dit onderwerp, nuttige verlichting by zyne ambtsbroeders te bevorderen, toejuichen moeten.

Zie daar het resultaat van des Schryvers gedaane naspooringen. § 1. 'Er is een zeer groot onderscheid tusschen de menschen - in gelaat - en gemoedsgestel. - Ieder heeft zynen byzonderen aanleg en byzondere gezintheid, door welke zyne werkenswyze verschillende is, van den Schepper zelf ontfangen. 2. Het opmerken daar van is nuttig in allerlei standen - ook by de beoeffening der Godgeleerdheid. - De groote verscheidenheid van Godsdiensten en wyzen van denken daar over in de wereld koomen van de verschillende gesteldheid, waarin het menschelyk verstand, op de onderscheidene trappen van beschaving, zig bevindt. - Hieruit moet ook de verschillende wyze, op welke het Christendom, by onderscheidene Volkeren, wordt beschouwd en beoeffend, worden afgeleid. - De verschillende manier van denken, over den Godsdienst, is by deze en geene menschen een gevolg van de verscheidenheid van hun gemoedsgestel - dus onvermydelyk in de wereld. 3. Het verband tusschen het karacter en de denkenswyze wordt eerst opgehelderd uit de tweederlei manier van denken omtrent God. ‘Men heeft,’ zegt de Leeraar, ‘menschen, die zig de Godheid doorgaans voorstellen, als eenen goedertieren Vader. 't Is daarom ook hun blyvend gemoedsbestaan, God meer te beminnen, dan te vreezen. Anderen, integendeel, denken aan God, als een wezen, waarvoor men, als heilig en alvermogend, eene eerbiedige vreeze en allerdiepst ontzag moet hebben. Eene nadere beschouwing van de onderwerpen, by welken deze verschillende stelsels huisvesten, doet ons zien, dat deze manier van denken en werken meer eigen is aan dit, de andere wederom aan een ander soort van menschen. Wy worden daar door van zelve geleid, om te denken, dat het gestel, het welk zy van den Schepper ontfangen hebben, aan hun verstand en hart zulk een plooi, zulk eene rigting geeft. Nog meer worden wy daarin bevestigd, wanneer wy zien, dat het character van dezen en van geenen hen juist geschikt maakt voor de denkenswyze, welke wy by hen vinden, dat zy daar door voor de tegengestelde nimmer even vatbaar kunnen zyn.’ 't Geen in twee opgegeeven karacters, waarvan 't eene goedaartig, 't ander tot somberheid en naar-

[p. 253]

geestigheid geneigd is, nader wordt aangeweezen. 4. Dergelyk verschil, veroorzaakt door den invloed van het gemoedsgestel op de denkwyze, openbaart zich in de onderscheidene begrippen over het toekomend lot der menschen. Sommigen zyn overvloedig in het veroordeelen, zeer gereed tot het verdoemen van hunne medemenschen. Anderen zyn beschroomd in het veroordeelen van anderen. Al zyn zy met de eerstgenoemden in het zelfde stelsel onderweezen, en naar deszelfs beloop geleerd, de verwerping en verdoemenis van zo veelen te beweeren; 't zyn tog niet hunne gemoedelyke gevoelens. Men zal deze laatste manier van denken meest by lieden van een zachtere geaartheid, de eerste integendeel by zulken, die meer hard, en zelfs min of meer wreed van bestaan zyn, aantreffen. 5. Sommigen denken over de natuur van den Godsdienst gestaltelyk, anderen Euangelisch en zedekundig. De eersten zyn meestal menschen, wier geaartheid tot het zwaarmoedige overhelt. De laatsten hebben meer natuurlyke geschiktheid tot eene gemaatigde, doch bestendige, vrolykheid, en een zekeren trap van sterkte van geest. 6. Soortgelyk verschil van geaartheid veroorzaakt doorgaans eene tegenovergestelde denkwys over het zedelyk onvermogen der menschen. 7. Over het al of niet geoorloofde van het oordeelen over 's menschen inwendigen staat voor God. 8. Over de natuur der Christelyke deugd, en derzelver regte beoeffening. 9. De invloed van het gemoedsgestel op de keuze van de voorwerpen van overweging, en de wyze van derzelver beschouwing. De smaak van de beoeffenaars der Godgeleerdheid valt op onderscheidene stukken. De verscheidenheid van het aangebooren gemoedsgestel bepaalt de wyze, op welke deze en geene omtrent dezelfde waarheid verkeeren, - doet dezen en geenen het zelfde stuk zeer onderscheiden behandelen, - veroorzaakt, dat zy dezelfde waarheid van onderscheidene zyden bezien. 10. Hieruit kan men ook verklaaren, hoe dezelfde mensch een tweederlei Godsdienstig stelzel kan hebben, een des verstands en een des harten; 't geen met het voorbeeld der oude Gereformeerden, en veele hedendaagsche Predikers, wordt opgehelderd. 11. De rede, waarom de een den anderen niet kan overtuigen, moet ook in den verschillenden aanleg gezocht worden. Dan is twisten nutteloos, onverdraagzaamheid onbetaamelyk. Deze aanmerking is nuttig voor den Leeraar der Gemeente, en voor de Ledematen.

[p. 254]

12. De invloed van het gemoedsgestel op de denkenswyze kan, door wel aangelegde pogingen, gematigd worden - vooral wanneer iemand vroeg goed onderwys wordt toegediend. - Dit kan men zien uit den invloed, dien het onderwys in de onderscheidene gezintheden der Christenen op de denkenswyze heeft. 13. Het gemoedsgestel heeft ook invloed op ons oordeel over andere menschen. In den Godsdienst is ieder genegen anderen te beoordeelen naar zig zelven. 14. De verscheidenheid der menschelyke gemoederen leert ons, dat wy alle deugden niet van allen, op dezelfde wyze en in dezelfde maate, verwagten moeten. 15. Zy moet ons van zelfsverheffing weerhouden, en ons zagtmoedig maaken omtrent de ondeugden van anderen. 16. Alle menschen moeten niet op dezelfde wyze behandeld worden, om hun de waarheid smaakelyk te maaken, en hen tot deugd op te leiden. Men moet ook hier zien op de gemoedsgesteldheid. 17. Wy kunnen de zedelyke waarde van onze medemenschen voor God niet bepaalen. Zy wordt by God bepaald, naar hunnen aanleg, opvoeding en omstandigheden. Het is boven ons bereik, uitspraak te doen over de waarde, welke ieder van zynen Rigter zal worden toegekend.

Deze wyze van behandeling doet den Schryver wel eens in herhaalingen vallen. Dit heeft somtyds groote nuttigheid. Voor meer geoeffende zelfdenkende Leezers mooge het minder aangenaam vallen, het onderwerp voorhanden geheel te zien uitputten, zoodat 'er naauwlyks stof tot eigen nadenking overblyve; anderen, (en voor zulken zal de verstandige Leeraar voornaamelyk geschreeven hebben,) hebben dikwyls noodig, dat men hun dezelfde zaak uit onderscheidene oogpunten laat beschouwen. Van deze aanmerking hebben wy ons niet kunnen onthouden, om de niet geheel ongegronde klachten over langwyligheid, die wy ook over andere vermoedelyke voortbrengzels van dezelfde waardige hand meermaalen hebben hooren uiten, eenigzins te verschoonen, en de aanpryzing van de vruchten van 's Mans lofwaardigen arbeid des te uitgebreider te maaken.