Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1799

[p. 116]

Verhandeling, ter Beantwoording der Vraage: Welke zyn de Oorzaaken der Verrotting in Plantaartige en Dierlyke Zelfstandigheden? en welke zyn de Verschynzels en Uitwerkzels, die door dezelve daar in gebooren worden? Voorgesteld door het Bataafsch Genootschap der Proefondervindelyke Wysbegeerte te Rotterdam. Door A. van Stipriaan Luïscius, Med. Doct. & Chemiae Lector te Delft. In gr. 4to., in 't geheel 112 bl.

Deeze Verhandeling, die eigenlyk een gedeelte uitmaakt van de Werken des Bataafschen Genootschaps, is, onder bovenstaanden titel, ook afzonderlyk te bekomen, gelyk omtrent de meeste Verhandelingen, die door gemeld Genootschap bekroond zyn, plaats heeft. Een gebruik, het geen wel door alle geleerde Gezelschappen mogt worden nagevolgd.

De Verhandeling van den Heer luïscius is zeer uitvoerig, en daar in dezelve niets is aangenomen, dan het geen met voldoende proeven was bevestigd, zeer leerzaam, en dus niet weinig geschikt, om een aanmerklyk licht, over het gewichtig doch zeer duister Vraagstuk, 't welk hier behandeld wordt, te verspreiden. Voorts is het Stuk, na eene voorafgaande Inleiding, verdeeld in drie Afdeelingen. De eerste derzelve handelt over de Verrotting in 't gemeen: de tweede over de Oorzaaken der Verrotting in Plantaartige en Dierlyke Zelfstandigheden; terwyl in de derde Afdeeling over de Verschynzels dier Ontaarting wordt gehandeld.

De eerste Afdeeling deezer Verhandeling is zeer kort, en dient, voornaamelyk, tot bewys der gegrondheid van de volgende bepaaling: De Rotting is eene eigenaartige natuurlyke, veelal onzichtbaare, werking, tusschen de beginzels der doode Plantaartige of Dierlyke lichaamen, waar door zy allengs ontbonden, en wederom op nieuw verbonden worden tot vlugge, min of meer prikkelende, stoffen, welke de zintuigen van reuk en smaak onaangenaam aandoen, eene dorre aarde overlaatende; welke eigenaartige werking ontstaat door eene veranderde verwandschap dier beginzels, buiten derzelver voorgaande betrekking gesteld.

De oorzaaken der Verrotting, voor welke de voorwer-

[p. 117]

pen van het groeijend en dierlyk Ryk vatbaar zyn, maaken het onderwerp der tweede Afdeeling uit. Dezelve (zegt de Schryver p. 57) ‘kunnen beschouwd worden, als voorbereidende (praedisponentes); en als bykomende (occasionales); deeze zyn voornamelyk drie, de andere een in getal; tot deeze behoort de berooving van het leven, tot die, een bepaalde trap van warmte, eene zekere hoeveelheid van water, en de vrye toevloed der lucht.’ Over alle deeze stukken wordt verder in het breede, in verschillende Hoofdstukken, gehandeld. Zynde onder anderen in de proeven, welke, omtrent deeze verschillende zaaken, door den Schryver worden opgegeeven, aanmerkenswaardig, dat, over het algemeen, de trap van warmte van 87 gr., volgens de Fahrenheitsche schaal, de geschiktste is bevonden, om de Verrotting te bevorderen: terwyl een merklyk hooger graad van hette, tot 127 of 130 graden, ten minsten binnen de eerste vierentwintig uuren, geenerleye Verrotting doet gebooren worden. - Om ondertusschen den term der hette, die geene Verrotting meerder voort kan brengen, met vereischte naauwkeurigheid te bepaalen, behoorden, onzes erachtens, de proeven niet bepaald te worden tot den korten tyd van vierentwintig uuren, maar geduurende een merklyk langer tydstip worden voortgezet.

De derde Afdeeling, in welke de Verschynzels, door de Verrotting, in een aantal van groeijende en dierlyke lichaamen, veroorzaakt, in het breede worden verhandeld, maakt het grootst gedeelte deezer Verhandeling uit. Het merkwaardigste, door den Schryver dienaangaande waargenomen, is door hem, in het besluit van het geheele stuk, by een verzameld, en komt hoofdzaaklyk uit op het volgende.

‘De Plantaartige en Dierlyke zelfstandigheden, van het levensbeginzel beroofd zynde, verliezen hier door den band, die derzelver deelen verbond, en haar bekwaam maakte, om tot het bewaaren hier van werkzaam te zyn. De altoos scheppende natuur echter, voor welke niets dan betrekkelyk dood is, zoude weldra uitgeput zyn, indien ieder Plant of Dier, met het verlies van het leven, te gelyk ongeschikt wierd tot het voeden en bewerktuigen van andere schepzelen. 'Er was derhalven eene magt, aan het oogmerk van het levensbeginzel volstrekt tegenovergesteld, noodig, om deeze lichaamen te ontbinden, derzelver deelen

[p. 118]

te scheiden, en bekwaam te maaken tot de opgenoemde oogmerken; en deeze is geleegen in de eigenaartige en natuurlyke eigenschappen der bestanddeelen zelve, te vooren door het levensbeginzel geketend. - Maar 'er zyn voorwaarden noodig, zonder welke de aantrekking slegts eene pooging is, en deeze zyn eene zekere hoeveelheid van water, een zekere trap van warmte, en de vrye gemeenschap der lucht. Deeze daar zynde, is 'er vloeibaarheid en vermogen van zich te kunnen uitzetten, waar door ieder deel zyne byzondere aantrekking volgt, even als het Yzer den Zeilsteen. 'Er is dus werking; en deeze werking, om dat zy aan alle Plantaartige en Dierlyke lichaamen eigen is, bestempelt men, gepast, met den algemeenen naam van Gisting. Daar de lichaamen echter verschillend zyn, moet deeze werking verschillend gewyzigd worden, schoon de oorzaak eene is: zy is namelyk geëvenredigd aan de hoofdverbindingen, die de byzondere beginzels kunnen aangaan; en de uitkomst toont, dat deeze zyn, de zamenvoeging van eene zekere hoeveelheid Waterstof, Koolstof en eene kleinere hoeveelheid Zuurbeginzel; de zamenvoeging van eene zekere hoeveelheid Waterstof, Koolstof en eene grootere hoeveelheid Zuurbeginzel; en eindelyk de zamenvoeging van verschillende hoeveelheden Zuurbeginzel, Waterstof, Koolstof en Stikstof. De eerste zamenvoeging is tot de Wynachtige, de tweede tot de Zuure, en de derde tot de Rotte Gisting noodzakelyk. De verschillende omstandigheden, waar in dit alles geschiedt, als de byzondere betrekkingen en hoeveelheid der omringende lichaamen, zo van de opgenoemde magten, als van de drukking des dampkrings, vrye of belette toevloed van lucht, rust en dergelyken, brengen ook verschillende spelingen voort, waar door Koolzuur, Salpeterzuur, vlug Loogzout, gebrande Olie, en byzondere vermengingen van Zeepachtige, Walschoten Waschaartige voortbrengzels, Stik- en Brandbaare luchten ontstaan; het eerste door vereeniging van Zuurbeginzel met Koolstof, het tweede van Zuurbeginzel met Stikstof, het derde van Waterstof met Stikstof, en de overige door zamenvoeging van verschillende hoeveelheden van het olieachtig beginzel, met vlug Loogzout en de opgenoemde grondstoffen. Ieder kon daarenboven nog zyne byzondere bymengingen hebben, als van Phosphor- Planten- en Mynstoffelyk Loog-

[p. 119]

zoutige beginzels, Kalkaarde, en mogelyk meer anderen, die wederom zo veele verschillende wyzigingen kunnen maaken: hier vandaan Salpeter en Phosphorzuur-Mynstoffelyk Loogzout en Kalkaarde, en dat beginzel, dat aan het Berlynsch blaauw de grondstof geeft. De Oorzaaken der Rotting derhalven in Plantaartige en Dierlyke zelfstandigheden zyn ‘de byzondere aantrekking tusschen haare bestanddeelen en zommige omringende lichaamen;’ de Verschynzels daar in ontstaan, ‘de ontbinding en slooping van dezelve;’ de Uitwerkzels daar door te wege gebragt, ‘de nieuwgebooren stoffen, te vooren als zodanig daar in niet zichtbaar of aanwezig;’ en de Rotting zelve, zodanig ‘eene eigenaartige natuurlyke, veelal onzichtbaare, werking, enz.’ als door den Schryver in het begin zyner Verhandeling bepaald is.