Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1798

Verhandelingen, uitgegeeven door Teyler's Tweede Genootschap. Tiende Stuk; bevattende de Beschryving van eenige nieuwe of verbeterde Chemische Werktuigen, behoorende aan Teyler's Stichting, en van Proefneemingen met dezelve in 't werk gesteld, door Martinus van Marum; in 't Fransch en Nederduitsch. Met Afbeel. dingen. Te Haarlem, by J.J. Beets, 1798. In 't geheel, behalven het Voorwerk, 239 bl. in gr. 4to.

Even ongelukkig als wy, twee jaaren geleeden, vermeld hebben^(*) blyft teyler's Tweede Genootschap in 't bekomen van Antwoorden op de uitgeschreevene Prysvraagen; dan even gelukkig daar in, dat de kundige en vlytige van marum voortvaart met zyne Uitvindingen, Verbeteringen en Werkzaamheden, by teyler's Stichting beproefd en daargesteld, in druk te geeven.

Die Natuuronderzoeker volbrengt, met de in 't licht zending deezes Deels, zyne belofte by het laatst uitgegeevene gedaan; naa welks voldoening wy verlangd, en aan onze verwagting ten vollen beantwoordende gevonden hebben. De Burger van marum, in den Jaare 1785 te Parys zynde, hadt aldaar het genoegen om met de beroemde Scheidkundigen lavoisier, monge en berthollet te verkeeren. - Tot dus lange was de Schryver een aanhangeling van de oude toen algemeen aangenomene Stahliaansche Leer van het Phlogiston, waar op hy, zeer onlangs, de verklaaring van eenige nieuwe Electrische verschynzelen gegrond hadt. Omtrent dit door gemelde Scheidkundigen bestreeden en door Proefneemingen wederlegde Stelzel werd van marum aan het twyfelen

(*) Zie onze Algem. Vaderl. Letteroef. voor 't Jaar 1796, bl. 329.

[p. 489]

gebragt, en tot het besluit, om, naa zyne t'huiskomst, alles wat die Fransche Scheidkundigen hem medegedeeld hadden op nieuw te overweegen en te vergelyken. By deeze naaziening en beproeving vielen by hem alle de gronden van de Stahliaansche Leer weg. Van deeze zyne Secte-verandering, (want ook de Wysgeeren hebben hunne Secten) gaf hy berigt in een kort daar naa opgestelde Schets der Lavoiseriaansche Scheikundige Leere, in den Jaare 1786 geplaatst agter het Eerste Vervolg van Proefneemingen, met teyler's groote Electrizeer Machine in 't werk gesteld.

Eene toetreeding, die, in den aanvange, by 's Mans Scheidkundige Landsgenooten ongunstig werd opgenomen; doch van welk begrip zy zedert grootendeels te rug gekomen zyn, en de Lavoiseriaansche Leer met van marum omhelsd hebben. Waar aan hy door zyne gedaane Proeven, op kosten van teyler's Stichting, van welke wy te vooren gewaagd hebben, zeer veel toebragt. ‘Aangemoedigd,’ schryft hy, in de Voorrede deezes voorhanden zynde Deels, ‘door deezen eersten goeden uitslag myner onderneeming ter bevordering van de nieuwe Scheikunde, ben ik tot andere overgegaan, my bepaalende tot de zulken, door welke de gronden van dezelve beweezen worden. Veele deezer Proefneemingen ondernam ik, by den aanvang, met dergelyken toestel, als door lavoisier in zyn Traité élementaire de Chimie beschreeven is. Doch zomwylen vond ik gelegenheid den toestel te verbeteren, of, zonder vermindering van naauwkeurigheid, eenvoudiger, en hier door voor 't gebruik gemaklyker, te maaken. My hier op, by het herhaalen deezer Proefneemingen, byzonder toeleggende, ten einde in de Verzameling van Physische Werktuigen, by teyler's Stichting, den toestel voor de Lavoiseriaansche Scheikunde zo volkomen te hebben als het my mogelyk is, zo heb ik aldaar de verbeterde Chemische Werktuigen verkreegen, waar van ik de beschryving, in dit Stuk, mededeele. Met een groot gedeelte van de hier beschreevene Werktuigen heb ik, in de Jaaren 1791-1794, de Proefneemingen, waar voor zy geschikt zyn, in 't werk gesteld, en in lessen by teyler's Stichting, zo verre de gelegenheid aldaar zulks toeliet, aangetoond.’ - Te meermaalen hadden wy het genoegen dezelve by te woonen, en kunnen dus, als oor- en ooggetuigen, van veel, 't

[p. 490]

geen in dit Boekdeel voorkomt, spreeken; ons genoegen betuigende over den onvermoeiden vlyt, met welken van marum zich, in dit vak, kweet. Ons een en andermaal bejammerende, dat de plaatsruimte het toelaaten van een grooter getal aanschouweren deezer veelal nieuwe en ontzettende proeven verboodt.

‘Veelmaal,’ dus vaart de Wysgeer in het Voorberigt voort, ‘veelmaal wierd ik zedert door Natuur- en Scheikundigen, die my bezochten, en aan wien ik, ter voldoening aan hun verlangen, het een en ander van onzen nieuwen of verbeterden Scheikundigen toestel onder het oog bracht, verzocht, daar van de Beschryving, met de hier by noodige Afbeeldingen, mede te deelen. Dit had ik tot nu toe uitgesteld, vermids ik vooraf wilde afdoen eenige naspooringen, die ik met eenige hier beschreevene Werktuigen heb voorgenomen. Ook bedoelde ik nog twee of drie nieuwe of verbeterde Werktuigen te doen vervaardigen, welker Beschryving ik hier wilde byvoegen. Dan de omstandigheden des tyds, en byzonderlyk de moeilykheid, om, by de door den oorlog zoo zeer belemmerde Scheepvaart, het vereischte glas en andere noodwendigheden, voor dergelyke Chemische werktuigen en naspooringen, te bekomen, hebben my in de uitvoering van het een en ander zeer veel verhinderd; waar door dan van het nog voorgenomene, tot hier toe, veel heeft moeten achter blyven. Nogthans in aanmerking neemende de waarheid van het bekend zeggen van quintilianus: multa, dum perpoliuntur, pereunt; ben ik 'er toe overgegaan, om van 't geen ik, betreffende de nieuwe Scheikunde, by teyler's Stichting, heb kunnen laaten vervaardigen en beproeven, thans dat geene mede te deelen, het welk my is voorgekomen van eenigen dienst te zullen kunnen zyn voor die geenen, die verlangen werkzaam te zyn in dat vak van Natuurkundige Weetenschappen, het geen in weinig jaaren zoo veel lichts verspreid heeft, en 't geen meer en meer belangryke ontdekkingen belooft, naar maate de Natuuronderzoekers, of Scheikundigen, meer en meer gelegenheid kunnen vinden zich den vereischten toestel te verkrygen, om daar in verdere naspeuringen te doen.

Men kan,’ vervolgt de Schryver, ‘het ligtlyk overtollig achten, dat in dit Stuk herdrukt is de Beschryving van onze Hydrostatische Gazometers, en van den

[p. 491]

toestel voor de zamenstelling van 't water, welke ik reeds in 1792, in twee Fransche Brieven aan den beroemden Scheikundigen berthollet, heb meêgedeeld, die in de Annales de Chimie van 't zelfde jaar geplaatst zyn, en vervolgens daar uit, kort daar naa, in verscheide Duitsche en andere Journalen^(*) zyn overgenomen, en hier door genoegzaam bekend geworden. Dan men neeme hier by in aanmerking, dat dit Stuk wordt uitgegeeven als een Vervolg der Stukken van teyler's Genootschap, welke, volgens den wil des Stichters, behelzen moeten al het geen voor rekening deezer Stichting ter bevordering der Natuurkennis wordt in 't licht gegeeven.’

Van marum herinnert, ten laatsten, den Leezer, 't geen hy by het doorbladeren wel ras zou ontwaaren, ‘dat dit Stuk, voor een groot gedeelte, alleen verstaanbaar is voor die geenen, die de Werktuigen en Proefneemingen kennen, door lavoisier, in zyn Traité élementaire de Chimie, beschreeven, of de moeite willen neemen, myne Beschryvingen met die van lavoisier te vergelyken. Indien ik dit Stuk op zichzelven voor elk verstaanbaar hadt willen maaken, zoude ik veel uit het gemelde Werk hebben moeten afschryven; waar door hetzelve zeer wydloopig, doch geenzins nuttiger, zou geworden zyn; aangezien de leezing en vergelyking van 't gezegde Stuk van lavoisier alleen genoegzaam is om alles te kunnen verstaan, wat hier in betrekkelyk de Lavoiseriaansche Scheikunde voorkomt.’

Ten slot vermeldt de Schryver, dat hy by dit alles gevoegd heeft de Beschryving van eene nieuwe Lugt- en Perspomp van een zeer eenvoudig zamenstel, ‘vermids dezelve de lugt in groote glazen spoediger, dan eenige andere Luchtpomp hem bekend, tot den hoogsten trap verdunt, en deswegen voor verscheide proefneemingen der nieuwe Scheikunde uitneemend geschikt is.’ - Wy zagen deeze Lugtpomp, in de hier beschreevene

(*) Men vindt die Brieven mede in de Algemeene Konst- en Letterbode, VII Deel, bl. 50, enz. door de vriendlyke goedheid der Directeuren van teyler's Fundatie vergezeld van de daar toe op kosten dier Stichting vervaardigde Plaat. Aantek. van den Redacteur.

[p. 492]

Proefneemingen en andere, menigmaalen, en altoos met eene nooit missende zekerheid, werken, zonder onderhevig te zyn aan de ongesteldheden, die zo menigmaal, in de meer zamengestelde werktuigen ten dien einde, de proefneemingen onzeker, gebrekkig, of althans langduurig, maaken.

Voor een Uittrekzel is dit Werk niet wel vatbaar; men heeft de toelichting van een Vyftiental Plaaten, die 't zelve vergezellen, noodig. De Inhoud der XI Hoofdstukken zal onzen Leezer best onderrigten, wat hy, in dit Boekdeel, te vinden hebbe. - I. Beschryving van een Gazometer, welks zamenstel veel verschilt van die van lavoisier en meusnier, en van een toestel om op eene gemaklyke en min kostbaare wyze zeer naauwkeurige Proefneemingen te kunnen doen omtrent de zamenstelling van 't water. - II. Beschryving van een zeer eenvoudigen Gazometer, nevens een toestel om met weinig kosten de proefneeming te doen van de zamenstelling des waters. - III. Beschryving van Luchtontvangers, die by verscheiden proefneemingen zeer gemaklyk zyn, en van een zeer beknopten toestel voor de zamenstelling van 't water. - IV. Beschryving van een toestel, om aan te toonen, dat door de verbranding van Phosphorus in Gaz - Oxygene Phosphorus-zuur wordt voortgebracht. - Proefneemingen omtrent het ontvlammen van Phosphorus in het zogenaamd ydel der Luchtpomp. - V. Beschryving van een toestel, om te toonen, dat door de verbranding van Kool in Gaz - Oxygene Koolzuur wordt voortgebracht. - VI. Beschryving van een toestel om de voortbrengzels van de verbranding der Olien te onderzoeken. - VII. Beschryving van een toestel en van proefneemingen ter ontbinding van Alcohol. - VIII. Beschryving van een toestel, om de Oxidatie der Kwik op eene gemaklyke wyze aan te toonen. - IX. Beschryving van een toestel voor de Oxidatie van het Yzer. - Beschryving van een toestel, om proefneemingen met verschillende Luchtzoorten boven Kwik gemaklyk en naauwkeurig te kunnen doen. - X. Beschryving van een toestel en proefneemingen, om aan te toonen, dat de verschillende vochten in luchtvormige of veerkrachtige vloeistoffen veranderen, wanneer zy in 't ydel worden gebracht, of wanneer de drukking der Dampkringslucht op dezelve ten naastenby is weggenomen. - XI. Beschryving eenen eenvoudige Luchtpomp, waar door de Lucht spoediger en sterker als (dan) door de gewoone Luchtpomp kan

[p. 493]

verdund worden, en die teffens als Perspomp kan worden gebruikt.

Wy neemen deeze eerste uitgave eens Deels, op kosten van teyler's Fundatie, waar, om, by de Aankondiging, eene Bekendmaaking van Directeuren der Naalaatenschap wylen pieter teyler van der hulst, te voegen, welke niet te zeer kan verspreid worden, ten einde het lofwaardig gedrag, in deezen gehouden, bekend te maaken, en de Liefhebbers uit te lokken tot het aankoopen dier uitmuntende Werken, welke ons Land tot eere strekken, en nuttigheden van veelerleien aart bevatten. Zy geeven te kennen: - ‘Ondervonden te hebben, dat de Verhandelingen en Stukken, die zy jaarlyks gewoon zyn voor rekening dier Naalaatenschap uit te geeven, niettegenstaande de waardy, welke men, zo buiten als binnen dit Gemeenebest, daar aan algemeen toekent, echter geen aftrek hebben, volkomen evenredig met de daarvan gedaane oplaagen; en dit alleen moetende toeschryven aan de steeds oploopende kosten, die de aankoop deezer Stukken, ofschoon op een zeer maatigen prys van 't begin af gesteld, veroorzaakt; waarom zy het onderzoeklievend Publiek adverteeren, dat zy, ten einde deeze waarschynlyke zwaarigheid, zo niet geheel en al, ten minsten voor een aanmerkelyk gedeelte, weg te neemen, beslooten hebben, om niet alleen alle de reeds uitgegeevene Verhandelingen en Stukken, zo van het Eerste als Tweede Genootschap van teyler's Stichting, voor zo verre daar van nog een voorraad voorhanden is, te doen afleveren voor de helfte van den prys, waar op die oorspronglyk gesteld waren; maar ook, om even denzelfden regel van behandeling, nopens de bepaaling van prys, vast te stellen ten aanziene van alle Verhandelingen en Stukken, die in 't vervolg voor rekening der bovengemelde Naalaatenschap staan uitgegeeven te worden; in diervoege dat dezelve steeds by de uitgave op de helfte slegts zullen worden gesteld van 't geen zy anderzins zouden hebben moeten kosten. - Daar 't pryswaardig en weldaadig oogmerk van den Stichter der voorsz. twee Genootschappen, om aan de verlichting en 't heil van 't Menschdom nuttig te zyn, en daar toe zelfs een goed gedeelte der inkomsten van zyne Naalaatenschap dienstbaar te maaken, aan de Uitvoerders van deszelfs Wil den weg aanwees, dien zy, tot bevordering daar van, by deeze inslaan; zo kan het Publiek

[p. 494]

nog met zo veel meer gerustheids zich verzekerd houden van de stipte naakoming der belofte hier boven, ten aanziene van de by vervolg uit te geeven Stukken, gedaan. - Ook zal men voortgaan om voor elken Bundel, die 'er uitgegeeven wordt, eenen afzonderlyken Tytel te doen vervaardigen; ten einde een ieder, die zich alleen enkele Stukken zou willen aanschaffen, dit te gereeder zou kunnen doen, zonder door den anders belemmerenden schyn van derzelver betrekking tot een doorloopend Werk hier in verhinderd te worden^(*).’

Mogt deeze aanbieding van een ruim vertier deezer Boekdeelen gevolgd worden; niet, gelyk ieder voelt, om aan eenig baatzugtig inzigt voldoening te geeven; maar om licht te verspreiden, om nut te stigten.

(*) Wy ontleenen deeze Bekendmaaking uit de Nieuwe Algemeene Konst- en Letterbode, van 15 Juny deezes Jaars, IX Deel, bl. 192.