Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1797
(1797)– [tijdschrift] Vaderlandsche Letteroefeningen–
Auteursrechtvrij
[pagina 7]
| |
Natuurkundige berichten wegens Mexiko, en eenige aldaar heerschende ziekten.(Uit het Hoogduitsch.)
Wanneer men van Panama tot Californien, van daar naar Sonora, en weder van Carthagena tot aan de Missisippi-rivier, een lyn trekken wilde; zo zouden deeze Spaansche bezittingen veele duizend Quadraat - mylen uitmaaken, en, volgens deeze groote uitgestrektheid en verschillende ligging, moet ook de gesteldheid des Bodems en van het Climaat zeer verschillende zyn. Een groot gedeelte hier van heeft ten Westen hooge bergen, welke, met de Cordilleras vereenigd, echter niet zo hoog zyn; ten Oosten grenzen deeze landen aan de Golf van Mexiko; zyn zeer laagGa naar voetnoot(*), en naauwlyks boven de oppervlakte der Zee verheven; dit geldt voornaamlyk ten opzichte van de Honduras, Jucatan, Carthagena, en meer landen, alle zeer aan overstroomingen blootgesteld; poelen en moerassen zyn hier meenigvuldig, voornaamlyk by Vera Crux; ook zyn 'er veele zandige streeken, in welke bestendig een fyn stof door den wind omgevoerd wordt. Aan vruchtbaare gronden is 'er geen gebrek, en op zommige plaatsen groeijen allerley soorten van vrugten zeer wel; ook brengt dit land veele uitmuntende Geneesmiddelen, als de Jalappa, Mechoakanna en meer andere, voort. Eenige boven den Keerkring gelegen landen hebben gebrek aan regen, en zyn daarom zeer dor; daarentegen worden de naby den Golf gelegen landen jaarlyks met vreeslyke stormen, overstrooming, onweders en regenbuijen, bezogt, en dan begint het ongezonde Jaargety. Eene menigte grooteGa naar voetnoot(†) roofgierige Zeehonden, welke in de haven dringen, en een dikke duistere wolk, die met donder en blixem langzaam uit het Zuiden koomt, zyn de schriklyke voorbooden der vreeslyke overstroomingen en regenvloeden, welke, weinig dagen daarna, als 't ware, van den Hemel storten, en de geheele opper- | |
[pagina 8]
| |
vlakte des lands met water bedekken. De Rivieren zwellen hier door dermaate op, dat het Zeewater tot op verscheiden mylen ver daarvan verzoet, en byna 10 mylen van de kust noch slykerig is. Het is daarom niet te verwonderen, dat de meeste aan de Zee en Rivieren gelegen Steden en Havens niet alleen ongezond, maar den Europeaanen zelfs doodelyk zyn, terwyl eenige van de bergen zodanig zyn ingesloten, dat hun alle toegang der winden ontbreekt. Aan deeze plaatsen zou het Zeewater in korten tyd bedorven worden, en den Visschen een waar vergif zyn, als het niet door zekere winden in eene sterke beweeging gehouden wierd. Van deeze stilstaande en bedorven lugt worden de lieden, als zy zich hier eenige dagen opgehouden hebben, eensklaps, met hevige braakingen, hoofdpynen en rillingen, aangevallen, en in 2 of 3 dagen gaat het geheel lichaam in bederf over, en het opgeloste bloed dringt door alle de zweetgaten naar buiten. Niet alleen zyn de kusten zo ongezond, maar men heeft ook opgemerkt, dat de telkens wederkeerende regens, en de daarmede verzelde besmettende Ziekten, op de heete, moerassige, boschryke of onbearbeide, plaatsen op het vasteland veel heviger zyn, dan op de omliggende EilandenGa naar voetnoot(*). Zelfs de regen heeft aan eenige oorden nadeelige eigenschappenGa naar voetnoot(†), dewyl hy het lichaam uittermaaten verkoelt, en, als zwaare hagel, b.v. in Guaxaka, op de huid nedervalt. Indien verders allerhande soorten van ongedierte een ongezond Climaat betekenen, zo kan men, uit hoofde van de menigte derzelven, aan de schadelykheid van deeze landstreek niet meer twyfelen; want, waar men zich wendt, vind men ze in eene ontelbaare menigte. PanamaGa naar voetnoot(‡) is vol van Slangen; Carthagena van Vleermuisen; in Portobello krielt het van Padden, en in Guatimala van Haagedissen. De hitte is in deeze landstreeken, eenige plaatsen uitgenoomen, waar geene winden koomen kunnen, geheel niet onverdraaglyk. Want daar 'er, behalven de N. winden, het meest de O. winden waaijen, zo bren- | |
[pagina 9]
| |
gen zy echter, ofschoon door het heetste van AEthiopien getrokken zynde, geene zeer groote hitte mede, wyl zy door de Atlantische Zee reeds sterk verkoeld zyn; daar by koomt noch de nabyheid van de groote Zeegolf, en de menigvuldige regens, welke alle ter verkoeling zeer veel afdoen. Deeze streek lands is dus zo heet niet, als men, volgens zyne breedte te oordeelen, wel denken zou. Volkryk kan men dit land tegenwoordig ook niet noemen. Want het geen hier door de ongezonde lugt niet weggerukt word, gaat, helaas! door de Spaansche Regeering verlooren. Het volk word hier geweldig onderdrukt, en men staat hun niet toe, van alle die middelen gebruik te maaken, welke hun door de Voorzienigheid geschonken zyn. Een enkel voorbeeld. Te JucatanGa naar voetnoot(*) groeijen de Cocosnooten zeer menigvuldig; zy zyn den Inwooners niet alleen ter voeding, maar zy bedienen 'er zich ook van, in plaats van geld. De Regeering heeft echter op de voortteeling deezes zo nuttigen booms een streng verbod gelegd. - Industrie te bevorderen, strydt met Spaansche wysheid. Men zoekt liever den Inwooneren de waardy van hun land te verbergen; weinigen kennen daarom ook hunne eigen producten. Te Vera Crux, b.v. vond de monoville veel Jalappawortel; dit was hun echter onbekend. Men liet die wortel, niet zonder groote kosten, van Xalappa koomen; ook wisten veele Inwooners in N. Spanjen niet eens recht, waar de Cochenille groeide. By zodanige omstandigheden ontstaat in het land des overvloeds niet zelden eene hongersnood. Het is noch maar weinige jaaren geleden, zegt de zo even aangehaalde Schryver, dat, uit hoofde van honger en elende, byna 40,000 menschen te Jucatan om 't leven geraakt zyn. Rekent men hier by de op veele plaatsen zo ongezonde lugt, en de elende, welke zo veele duizende menschen in de bergwerken ondergaan moeten, zal men ophouden zich te verwonderen, dat op deeze uitgestrekte oppervlakte van den aardbodem, over 't algemeen, van Spanjaarden, Indiaanen, Mestizen en Negers, niet meer dan één millioen menschen woonenGa naar voetnoot(†). Ten tyde van montezuma was de bevolking zekerlyk veel grooter; daar van daan koomen ook tegenwoordig meer | |
[pagina 10]
| |
door Spaansche gierigheid, dan wel door de ongezonde lugt, om. Na deeze algemeene berichten, zullen wy eenige plaatsen zelve nader beschouwen. De Stad Mexiko is gezondGa naar voetnoot(*), daar integendeel te Vera Crux eene nadeelige lugt heerscht; dus ook te St. Juan, welk onder den 12den gr. N. Br. ligt. In 't jaar 1780 wilden de Engelschen deeze Spaansche Vesting veroveren. Men zond 'er ten dien einde uit Jamaika 1800 man troupen heen; ongelukkig kwamen deeze te laat; het regenagtig jaargety, welk ook hier, zo als in alle onder de Keerkringen gelegen landen, plaats heeft, verydelde het welberaamde plan, en men moest deeze geheele onderneeming opgeeven, na dat 'er 1500 man door ziekten omgekoomen waren; in 't geheel kwamen 'er maar 300 weder te rug. Het waren meest kwaadaartige tusschenpoozende Koortsen, in welke men zeer voorzigtig met de Kina moest omgaanGa naar voetnoot(†). De Engelsche bezittingen in de baai van Honduras, en aan de kust van Morosquillo, zyn, wel is waar, niet zeer gezond, echter ten opzichte van die aan de Carpentersrivier en Rio Morte, of Dood-rivier, gezond te noemen. Deeze laatste word van de Spanjaarden dus genoemd, wegens het wegsterven van alle die geenen van hunne Natie, welke op verschillende tyden zich daar getragt hebben neder te zetten. - Guayaquil is, uit hoofde zyner poelen, moerassen en menigte van Insecten, vol van nadeelige dampenGa naar voetnoot(‡). - Op veele andere plaatsen dringt het Zeewater in de dyken en groeven van het vasteland, vermengt zich met het zoete water, en gaat tot bederf over: men gebruikt een groot aantal menschen, om dit water door Kanaalen af te leiden, en onder dit werk vervallen veele in de hier onder beschreeven KoortsGa naar voetnoot(§). - Het Climaat van Guaxaka is niet ongezond, wyl 'er niet veel moerassen zyn; de nachten zyn 'er echter, vergeleeken met de hitte van den dag, zeer koud: als men zich hier 's avonds in de open | |
[pagina 11]
| |
lugt nederlegt, worden alle leden styf en onbeweeglyk; ook de regen, die als hagel nedervalt, verwekt eene zeer gevoelige koude, en doet ligt nadeelGa naar voetnoot(*). - Eene der grootste onaangenaamheden van het Climaat van Mexiko veroorzaakt eene soort van Vloo (Pulex penetrans,) welke men hier Nigen noemt. Zy houden zich het meest op in moerassige plaatsen, waarom men ze ook menigvuldig in den omtrek van Vera Crux vindt. Gewoonlyk dringt dit Insekt door de huid der handen en voeten tot in het vleesch, waar het een hevig jeuken verwekt. Dit Dier wikkelt zich in eene kleine ronde blaas, ter grootte van een erwt, en legt daar zyne eitjes. Men moet door eene insneede de blaas geheel wegneemen; drukt men het echter op eene ongeschikte wyze in stukken, dan word de geheele blaas met eijeren, en de naderhand daar uit ontstaande Insekten, aangevuld, waar uit gewoonlyk een doodelyke brand gebooren word. - In dit geval is men dan gedwongen, het geheel stuk vleesch weg te neemen. De Indiaanen worden hiervan, wyl zy met ontbloote voeten gaan, het meest gekweld; getuigen zyn de menigte van lidtekenen, welke zy aan de voeten hebben. Zy zyn ook tot de operatie de geschiktste, en vullen oogenbliklyk de opening met talk, om het indringen van het water, welk, volgens hun zeggen, van doodelyke gevolgen is, te belettenGa naar voetnoot(†). Frezier zag deeze Nigen ook in Peru. De Inwooners van Mexiko onderscheiden zich niet alleen door hunne armoede en onweetendheid; want in Guaxaka weet men naauwlyks, zo als reeds aangemerkt is, dat hier de Cochenille gevonden word; maar ook zyn ze wegens hunne morssigheid beroemd, welke zy in hunne spysen, wooningen en kleeding, duidelyk aan den dag leggen; - van daar huidziekten, welke met de zogenaamde melaatsheid eenige gelykheid hebben, en die men te Orissava, en meer andere plaatsen, vry algemeen aantreftGa naar voetnoot(‡). Moogelyk zyn ook daarom de Koortsen 'er meer kwaadaartig. - Want aan de zo even genoemde ongezonde plaatsen zyn de Koortsen en Buikloopen niet alleen menigvuldig, maar ook voor de Europeaanen zeer gevaarlyk; voornaamlyk echter zyn de zogenaamde geele Koorts, | |
[pagina 12]
| |
waar aan ook chappe d'auteroche stierf, en de pekzwarte braakingen, welke in de landtaal Matlazahualt genoemd worden, de geessels van Mexiko. Deeze ziekte heeft men hier 't eerst in 1736 bespeurd, toen zy ⅓ der Inwooners wegroofde. In 1761 stierven 'er noch meer aan. Alleen in de Stad Mexiko, stierven hier aan, en aan de Kinderpokken, 25000 menschenGa naar voetnoot(*). Deeze ziekte caracteriseert zich voornaamlyk door eene schielyke ontbinding van het bloed, welk uit neus en mond dringt, en waar mede zwarte braakingen verzeld gaan, als ook noch door andere doodlyke toevallen. Te vooren geloofde men, dat deeze Koorts het eerst met een Schip uit Siam naar de West-Indien gebragt was, waarom ze ook van veelen de Siamsche Koorts genoemd word; de beroemde lindGa naar voetnoot(†), echter, is van gevoelen, dat men den grond hier van in de natuur van het Climaat, en in de leevenswyze veeler nieuw aangelande Europeërs, op de plaats zelve moet zoeken. Want zo wel de warme vogtige lugt, als ook het onmaatig gebruik van geestryke dranken, en de daarop volgende verhitting van het lichaam in de Zon, kunnen het, zonder besmetting, te voorschyn brengen. - Het zwarte braaken maakt niet zo zeer de natuur der ziekte uit, maar is veelmeer als een toeval derzelve aan te zien. - Alle ontlastingen van dikke vogtigheden zyn hierby zeer gevaarlyk, en men heeft voorbeelden, dat zy, die, uit hoofde van een ander toeval, eene purgatie gebruikt, of zich eene ader hadden moeten laaten openen, in deeze ziekte vervallen zynGa naar voetnoot(‡). - In Mexiko is verders de Waterzugt, waar van ook dampier aangetast wierd, vry algemeenGa naar voetnoot(§). Men zegt, dat in dit land het lichaam niet die kragt en sterkte van het voedzel geniet, die men 'er van verwagt. Thomas gage verzekert, aan zich zelven ondervonden te hebben, dat men, in Mexiko, 3 uuren na het gebruik van eene goede maaltyd, uit Schaapen-Ossen- of ander vleesch bestaande, reeds weder honger heeft, en gevaar loopt in eene flaauwte te vallen, als men niet spoedig chocolade, beschuit of iets dergelyks, van nieuws | |
[pagina 13]
| |
gebruiktGa naar voetnoot(*). Dus is het waarschynlyk in het binnenste drooge gedeelte des lands niet gesteld; want de Wilde Mexikaanen, welke verder landwaarts in woonen, zyn meest alle sterke en gezonde lieden; en, daar zy veel en dikwyls raauw vleesch eeten, zyn zy zelfs wreedGa naar voetnoot(†). Hunne kinderen worden, reeds van de vroegste jeugd af aan, streng opgevoed, en moeten altoos blootshoofds gaan. Men legt ze in de wieg met de voeten hooger dan het hoofd, welk tegens een Zandzak steunt, om het daardoor eene platte gedaante te geeven, wyl zy deeze voor schoon houdenGa naar voetnoot(‡). Zy wikkelen ook het geheele lichaam des kinds in sterke windzelen. Het was by de oude Mexikaanen de gewoonte, dat eene Moeder haar kind vier jaaren lang zelve moest zuigen. Geduurende deezen tyd moest zy van ééne soort van spys leeven, en mogt haaren man niet bywoonenGa naar voetnoot(§). Gebeurde het, dat men uit nood eene minne moest neemen, dan wierd haare melk zorgvuldig onderzogt; men liet 'er een weinig van op den nagel loopen; bleef ze 'er, uit hoofde haarer dikte, op staan, dan wierd de min aangenoomen. - De kinderen, welke meer jaaren kreegen, en in groei toenamen, zond men ter schoole, waar zy, wel is waar, in den Godsdienst onderrigt kreegen, doch, voor 't overige, zich vlytig in schoolsche speelen en dansen moesten oefenen; de gantsche opvoeding had de verharding des lichaams ten oogmerk. Verder moesten zy op harde planken slaapen; by andere gelegenheden ontfingen zy maar weinig spys, en dikwyls moesten zy zich dan weder sterk beweegen. - De Meisjes wierden nogthans geheel anders opgevoed, en mogten niet uit den huize gaan. - In ziekten deed men echter niet, wat men wel doen moest. De geheele Kuur bestond in Offeren, ter Bedevaart gaan, en in bygeloovige, ja dikwyls wreede, Ceremonien, welke men, ter eere van hunnen God, Vitzliputzli, in 't werk stelde; en als zy ook dan noch geneesmiddelen gebruikten, waren deeze zeldzaam met de natuur der ziekte overeenkomstig. Aan de Kinderpokjes ziek liggende, doopte men eertyds, en ook | |
[pagina 14]
| |
noch tegenwoordig, in warme baden, waar door veelen het leven verlooren. In 't algemeen sterven van deeze Natie de meesten aan pokken en maazelen, en de oogziekten zyn 'er, van wegens het menigvuldig zand en stof, zeer algemeen. Onder de Inlandsche Geneesmiddelen behooren de Haagedissen, welke by de Indiaanen te Guatimala menigvuldig in gebruik zyn. Zo wel die op de boomen als aan de muuren zitten, worden, zonder eenige dieët daar by in acht te neemen, ten geneeskundigen gebruike aangewend; zy eeten ze zelfs, noch warm zynde, met het bloed. Don joseph d'elosoGa naar voetnoot(*), een Spaansch Geestelyke te St. Jean d'Amatian, een Dorp naby Guatimala gelegen, zag, hoe de dáár woonende Indiaanen een Meisje, in den hoogsten graad Venerisch zynde, alleen door het eeten van raauwe Haagedissen genazen, en hy zelve redde naderhand door dit zelfde middel een Vriend, welke van alle dáár ter plaatse woonende Geneesheeren reeds voor ongeneesbaar verklaard was. Op den 3den dag, toen hy noch maar eerst drie Haagedissen gebruikt had, gevoelde hy eene algemeene hitte, zweette zeer sterk, en had een overvloedigen geelagtigen speekzelvloed. - Na 'er 5 gebruikt te hebben, was hy geneezen. De Haagedissen worden, na dat 'er de ingewanden uitgenomen zyn, en het vel afgetrokken is, de kop, staart en pooten afgesneden, en de romp van 1 tot 3 stukken dagelyks raauw en noch warm gegeeten. - In verscheide landen van Europa heeft men naderhand hiermede proeven genomen, en men verzekert, dat de Heer aepliGa naar voetnoot(†) dezelve met nut in een scirrheuse en gangreneuse bal gebruikt heeft. Uit Mexiko krygen wy de Ipecacuanha, de Contrajerve-wortel; de roode Kina uit St. Fe; de Banilles; het Sabadillen-zaad; de Cochenille; de Liquid-Ambar; de Storax liquida;; de Tacamahac-gom; de Gom Caranna, en meer andere. Uit de Honduras koomt het Campechiehout, de Guajac-gom; en uit de Provintie Tolu, de Tolutanische Balsem. |
|