Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1797

De Toets steen der Waarheid, of Proeve, waarin men ten duidelykste tragt aan te toonen, welke de eerste en voorname oorzaak der verschillende gevoelens en de daaruit ontstaane twist en oneensgezindheid kan geweest zyn, en thans nog is, en - hoe de oorzaak dezer twisten zouden kunnen worden weggenomen, op dat de haat en vyandschap, die uit dezelve zyn ontstaan, vermindere of geheel ophoude, ten einde, de Menschen verdraagzamer omtrent elkanderen wierden. Alles toegepast op de verschillende denkwyze in het Godsdienstige. En eindelyk twee Stellingen getoetst, naamlyk: De Godsdienst is de grondslag van alle deugd en goede zeden. En de mensch is van nature geneigd God en zyne naasten te haten. Te Rotterdam, by N. Cornel, 1797. In gr. 8vo. 100 bl.

In het eerste gedeelte dezer Proeve, die het voorkomen heeft van een Toetsteen der Waarheid, wordt onderzoek gedaan naar de oorzaaken der geschillen, verdeeldheden en twisten, over Godsdienstige waarheden, die de Schryver meent te kunnen vinden, door de waarheid in

[p. 654]

drie Classen te verdeelen, en de kenmerken dezer waarheden ieder afzonderlyk op te geeven, en door voorbeelden aan te toonen. Hy onderscheidt volstrekte en opzichtelyke waarheid, en verstaat door de eerste de onveranderlyke en bestendige waarheid van eenige zaak, die men voorstelt; en die dus altoos maar één is. b.v. God is geen mensch, en een mensch is geen God. Goud is geen koper, en koper is geen goud. Een vyand is geen vriend, en een vriend is geen vyand. Men noemt dit anders axiomata, die elk moet toestemmen. ‘De opzichtelyke waarheidis,’ zegt hy, ‘even zoo menigvuldig, als 'er gezigtpuncten zyn, waaruit men een zaak kan beschouwen. Deze laatste soort van waarheid kan nog tweezins zyn. 1. 'Er zyn opzigtelyke waarheden, die in veele opzigten kunnen worden beschouwd, maar waarvan nogthans één gezigtpunct de volstrekte waarheid is. 2. Dezulken, die uit alle hunne gezigtpuncten opzigtelyke waarheden blyven. De opzigtelyke waarheden, zoo van de eerste, als tweede soort, worden, by de geleerden, ook genaamd betrekkelyke, of ook wel schynbaare waarheden; zy zyn, of schynen de volstrekte waarheid te zyn, met betrekking tot een zekere plaats of gezigtpunct,’ b.v. opzichtelyke waarheid van het eerste soort zyn, ‘God houdt zig verre van de godloozen. De maan schynt niet altoos met vol licht. Iemand, die een schuit voortduuwt met een haak of boom, gaat voort.’ Van het tweede soort, ‘het minste getal der menschen zyn uitverkooren. In den dampkring hangt een zwaare donkere wolk. Het is een groot kind.’ Een volstrekte waarheid kan te gelyk geen opzigtelyke waarheid zyn. Twee opzigtelyke waarheden van de eerste soort van eenige zaak kunnen, in woorden, regelregt tegen elkander stryden. Alle opzigtelyke waarheden van de tweede soort kunnen, in woorden, voorstellingen of uitdrukkingen, merkelyk van elkanderen verschillen, nadat de gezigtpuncten of betrekkingen verschillend zyn.

Deze onderscheiding van drie Classen van waarheid wordt vervolgends, in het tweede gedeelte, toegepast op de Godlyke Waarheden van den Gereformeerden Godsdienst. Volstrekte waarheden zyn, ‘'er is een God. God is een volmaakte en oneindige geest. Gods besluit gaat over alle dingen. De Drieëenige God is de Schepper van 't heelal. De mensch is zedelyk bedorven, en wordt in dezen staat van verkeerdheid geboren. Je-

[p. 655]

sus geboorte, lyden en dood, is alleen de verdienende oorzaak van des menschen eeuwige gelukzaligheid.’

In het derde gedeelte wordt een aantal bybelplaatsen te berde gebragt, die zeer vele opzichtelyke waarheden van de eerste soort zullen bevatten. (De gewoone systhematische bewysplaatsen, en daaronder ook dezulken, die reeds lang door de kundigste voorstanders der leerstellingen, die 'er uit afgeleid worden, zyn opgegeeven.) Alles wordt besloten met eene zonderlinge toetsing van twee betwiste stellingen, die op den tytel vermeld worden.

De Autheur mag wel lyden, dat men dit zyn geschrift, waarvan hy zich anders nog al veel goeds belooft, slechts by een kaarslicht vergelyke; ‘in vergelyking namelyk,’ gelyk hy zich in de voorrede uitdrukt, ‘van het licht, welk grootere verstanden zouden kunnen verspreiden, welke als zonnen aan den hemel der wetenschappen zouden kunnen praalen, maar die nu, door de driestheid der tyden, hun licht niet laten schynen, terwyl het glansryk licht van eenige enkelde der thans nog schynende, of voormaals gescheenen hebbende, nu bezwalkt wordt, door een bedwelmenden damp, welke als uit eenen onderaardschen kolk van den afgrond opryst, of welker licht geëklipseerd wordt door de duistere zyde van het maanlicht der rede; waarby nog komt, dat, de minste menschen gestudeerde of geleerde lieden zynde, het algemeen te zwak van gezigt is, om de heldere glans van een groot zonnelicht te kunnen verdragen; terwyl een kaarslicht verdragelyker voor zwakke en teedere oogen is.’

Wy beklaagen allen, die zich met zoodanig kaarslicht moeten of althans willen behelpen. Wy, die 'er niet aan gewoon zyn, hebben 'er ter waereld geene opheldering omtrent over en weder betwiste leerstellingen, noch de minste aanwyzing ter wegneeming of vermindering van daaruit ontstaane oneenigheden, door kunnen verkrygen.