Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1797

De Betrekking van den Godsdienst, met de Zeden en den Staat. Naar het Hoogduitsch van Villaume, Hoogleeraar te Berlyn. Alom te bekomen. In gr. 8vo. 219 bl.

Hetgeen den geachten Schryver de gelegenheid en aanleiding tot dit Opstel gegeven hebbe, en hoedanig zyn oogmerk met hetzelve zy geweest, deelt hy zyne Lezers in een kort Voorbericht mede. ‘Daar zyn, zegt hy, in een en hetzelve tydstip, twee Werken verscheenen, die, elk eenen, welken het geluk van het Menschdom, de Zeden, de Deugd, en de Godsdienst ter harte gaan, niet onverschillig kunnen zyn.’ Het ene dier bedoelde Werken is van necker: de l'Importance

[p. 461]

des Opinions Religieuses; het andere, zonder naam van den Schryver, draagt den titel: het hemelsbreed Onderscheid der Zeden van den Godsdienst, enz. Naar het oordeel van villaume, zyn de beide Schryvers dier tegen elkander aanlopende Werken, ieder, in een uiterste gevallen. Het plan van villaume werd derhalve, vooraf het ongerymde en schadelyke dier twe uitersten aan te tonen, en dan verder op het midden te wyzen, waarin hy meent de waarheid gevonden te hebben. Tot dat einde geeft hy van den inhoud van het Werk van necker, gelyk mede van dat des ongenoemden, eerst een kort verslag. Tusschen hetzelve voegt hy zyne eigen aanmerkingen, die den verlichten Zelfdenker en waren Wysgeer genoeg aanduiden, en het nadenken van verstandige beminnaars der deugd en van den Godsdienst zeer wel verdienen. Dan komt villaume tot een nader onderzoek van de Vraag zelve,

I. Is de Godsdienst noodzaaklyk tot de zedelykheid?

II. Moet hy als onnuttig en schadelyk verworpen worden?

III. Zo hy noodzaaklyk en nuttig moet wezen, hoe moet hy dan gesteld zyn, om zyne schadelykheid te verliezen?

Na vooraf ene nadere bepaling omtrent de Vraag zelve, zo als die voor zyne onderzoekingen nodig was, gegeven, en daarin verklaard te hebben, dat hy het van zyne taak niet acht, over de waarheid van dezen of genen byzonderen Godsdienst te beslisschen, maar het woord Godsdienst in deszelfs algemenen zin alleen zal nemen voor: ‘elke leer van God, die ergens enen invloed op het doen en laten der menschen heeft; of zo gesteld is, dat zy zulk enen invloed konde hebben;’ leidt hy hy uit zyne eerste afdeling het gevolg af, dat de Godsdienst tot de zedelykheid niet geheel noodzaaklyk zy. ‘Wy vinden, zegt villaume, in den mensch een zedelyk gevoel, ene rede, die het goede goedkeurt, en het kwade verfoeit.’ Uit dit aangeboren gevoel verklaart hy den grondslag der zedelykheid. Dit gevoel moet dan verder, om den mensch tot deugdzame handelingen te bepalen, door opvoeding, inzicht van het goede en edele, en vooral door oefening in de beheersching der driften, gevormd worden. In zyne twede afdeling beweert hy nogthans, dat men den Godsdient niet als onnuttig en schadelyk moet verwerpen. In deze afdeling

[p. 462]

worden door hem kortlyk ontwikkeld, en niet onaanneemlyk gestaafd, de vier volgende Stellingen:

(I) Dat de Godsdienst aan en voor zich, en over het algemeen genomen, tot de zedelykheid wel niet noodzaaklyk is, daar doch de zedelykheid by den mensch op zyne eigen gevoelens rust.

(II) Dat men echter een Volk, dat nu eens enen Godsdienst heeft, en by welk de zedelykheid nu eens met den Godsdienst is verbonden, den Godsdienst niet zonder de grootste voorzichtigheid zoude mogen ontnemen.

(III) Dat een onbeschaafd mensch, welks gevoel niet ontwikkeld, en welks verstand ongeoefend is, enen Godsdienst, als ene vervulling van zyne vorming, nodig heeft; voornaamlyk, als hy reeds gewoon is om enen te belyden.

(IV) Dat de verdrukte enen Godsdienst moet hebben.

Tot ene derde afdeling gekomen, stelt villaume de Vraag voor: ‘Zyn de vastgestelde Godsdiensten, zo als zy zyn, de zedelykheid en deugd meer nadelig, dan dat zy dezelve zouden bevorderen?’ Hier geeft hy, helaas, maar al te zeer naar waarheid, ene zeer afschrikkende schets van de rampzalige gevolgen, welke alle stellige Godsdiensten, die tot hiertoe, overal, onder byzondere Volken geheerscht hebben, hebben voortgebragt, waaronder hy evenwel uitdruklyk, en met reden, verklaart, de meer gezuiverde leer der Protestanten niet te willen betrokken achten. Wie deze schets gelezen heeft, zal, hoezeer hy het anders wenschte, misschien niet verr' meer afzyn van met villaume tot het nadeel der algemeen - vastgestelde Godsdiensten te besluiten.

In de vierde afdeling vindt men een uitvoerig antwoord op de Vraag: Hoedanig moet de Godsdienst gesteld ‘zyn, als dezelve een nuttige en werkzame grond tot de zedelykheid zal worden?’ De Schryver veronderstelt hier dat een nieuw volk zyne Volksvergadering houdt, om over zyne burgerlyke inrichtingen te handelen, en dat de rye van Vragen juist gekomen is aan de Vraag van eenen in te voeren Godsdienst. Het volk, dat hy aanneemt, heeft tot nu toe genen Godsdienst gehad, zo dat ieder gereed staat den redelyksten en bekwaamsten te omhelzen: doch het volk heeft nogthans het geluk niet ene ware openbaring te kennen. De noodzaaklykheid van den Godsdienst eerst in 't algemeen vastgesteld zynde, wordt dan de Vraag: ‘Welken Godsdienst

[p. 463]

zullen wy instellen?’ En, daar men geen Godlyk gezag erkent, volgen spoedig deze natuurlyke bepalingen:

(I) De Godsdienst mag niet in den naam van God spreken.

(II) Hy moet in den naam der rede tot den mensch spreken.

(III) De Godsdienst kan met geen gezag spreken, hy moet bewyzen.

(IV) Uit dezen grond kan geen Godsdienst dwang gebruiken, om zyne stellingen ingang te doen verkrygen, noch in de zeden noch in de leer.

De bepalingen, welke het veronderstelde volk verder aangaande zyne aan te nemen leerstellingen maakt, zyn, in het algemeen, dat zy weinige, vry van alle duisterheid, moeten zyn, en voornaamlyk bestaan in de leer van God als den Algenoegzamen en Algoeden, van de Voorzienigheid en de hope op een beter toekomende. - Omtrent de plegtigheden van den Godsdienst maakt dit volk de volgende vaststellingen:

(I) Dezelve niet enen Godsdienst, ja niet eens Godsverering, liever Godsdienstplechtigheid, of aandachtsoefeningen, te noemen.

(II) Niet te zeggen, dat God dezelve eischt of geboden heeft.

(III) Gene wet daaruit, noch van den Godsdienst, noch van den Staat, te maken.

(IV) Geen mensch naar zyne waarneming of verzuim van dezelve te beoordelen.

Hetgeen eindlyk in deze afdeling over de byzondere inrichtingen voor de openbare Godsverering, en over het ambt der Godsdienstleeraren, gezegd wordt, is, vooral in deze dagen, ene aandachtige overweging waardig. Wy menen, derhalve, gronds genoeg te hebben om dit Werk van den Hoogleeraar villaume, waar van de Vertaling, uitgenomen enige Germanismi, ook vry wel is, den verstandigen ter nadere toetzing aan te pryzen.