Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1797

Werken van de Maatschappy der Wis-, Bouw, Natuur- en Tekenkunde; onder de Spreuk: De Wiskunde is de Moeder der Weetenschappen, te Leyden. Eerste Deel. Te Leyden, by J. Meerburg. In gr. 8vo. 104 bl.

Eenige jaaren geleden werd te Leyden het Genootschap, ter spreuke voerende: Mathesis Scientiarum Genitrix, opgerigt; een Geschil, in den Jaare 1794 tusschen de Leden gereezen, baarde eene verwydering, zo groot, dat eene scheiding, en vervolgens eene Oprigting van een ander Genootschap, daar uit voortsproot. De geweezen Voorzitter, op wien het gereezen geschil meest doelde, en in de nieuwe Maatschappy tot die zelfde post verheeven p. van campen, opende den 28 Nov. 1794 de eerste groote Vergadering des nieuwen Genootschaps; en bekleedt de Aanspraak te dier gelegenheid gehouden, in de Werken deezer nieuw geboorene Maatschappye, de eerste plaats.

Het geschil, oorzaak der breuke, wordt hier van den eenen kant voorgedraagen, met alle de gevoeligheid van eenen die zich hoogstbeledigd agtte, en dit diep getroffen moet hebben; aangemerkt Lieden met zichzelven wat veel ingenomen, en zouden wy, onder deezen, den redenvoerenden Voorzitter niet mogen rangschikken? in geraaktheid boven anderen uitsteeken. - Troost vindt de Redenaar

[p. 252]

in de Oprigting der Nieuwe Maatschappye niet alleen, maar ook daar in, ‘dat,’ gelyk hy verklaart, ‘binnen den korten tyd van drie maanden, deeze Maatschappy luisterryker geworden was, dan het ander Genootschap in meer dan drie jaaren, - dat de leergierige jeugd haare klagten over het nietsbeduidend onderwys der Leermeesters van het zelve Genootschap voor hun openlagen, - dat binnen weinig weeken het getal der Leerlingen van deeze nieuw gevormde Maatschappye, dat, waar op het ander Genootschap ooit hadt mogen roemen, overtrof - en de dagelyksche aanwas der Leden voorspelde, dat zy eerlang die van Mathesis Scientiarum Genitrix verre zou overtreffen.’

Op dit zelfde onderwerp komt de Redenaar van campen weder in eene Redenvoering, den 23 Juny 1795 gehouden; en laat zich, met genoegen, dus hooren: ‘Ondervonden hebbende tot wat graat van grootheid en aanzien die Maatschappy, uit welke deeze gebooren is, door eendragt en burgertrouw, binnen weinige jaaren gesteegen is; maar hoe plotslyk haar heerlyk Gebouw instortte, toen de verniesende heerschzugt in derzelver bestiering de overhand kreeg, verfoeit zy die helsche aandrift van jaloersheid en overheersching, en verkiest de allesbeschermende Geregtigheid, die de voorspoed der Volken bestiert, de onschuld behoedt, en de deugd beloont. Billykt dan, waarde Medeburgers! dat ik u deeze Maatschappy, welke binnen den tyd van Tien Maanden eene nog grooter vordering gemaakt heeft, dan die, waar aan wy ons moesten onttrekken, binnen Negen Jaaren gebeuren mogt, thans aanpryze!’

Zo veel oordeelden wy dienstig te vermelden van den Oorsprong deezer Maatschappye, die ter Zinspreuke voert den verduitschten Tytel der voorige; De Wiskunde is de Moeder der Weetenschappen. Wy mengen ons niet in het geschil, waar uit die scheuring ontstaan is. Van den eenen kant wordt het in eerstgemelde Redenvoering opgegeeven. En moet 'er, blykens dezelve, in Juny des Jaars 1794, een Stukje van de andere zyde in 't licht gegeeven zyn (zie bl. 9.), 't geen ter rechte kennisse van dien twist dient geraadpleegd te worden.

Het tweede Stuk, 't geen wy in deezen Bundel aantreffen, is eene Verhandeling over Hollands Waterstaat, door p. van campen. Dit wordt in de vierde hier voorkomende Verhandeling agtervolgd. Beide strekken

[p. 253]

zy ‘om voor de Vergadering open te leggen,’ gelyk de Redenaar zich uitdrukt, ‘den betreurenswaardigen toestand, waar in, door onbedreevenheid onzer Voorouderen in de Wiskunde, dit Land en deszelfs Waterstaat gebragt is - hoe menige nadeelige uitwerkzelen, zo voor deeze Stad (Leyden) en ons vrugtbaar Rhynland, als voor Amsterdam en Rotterdam, daar uit gebooren zyn; en de middelen op te geeven, waar door die, helaas! te lang beproefde nadeelen zyn af te weeren.’

's Mans denkbeeld komt hier op neder: ‘Het is noodzaaklyk, wil men Hollands Waterstaat herstellen, het Haarlemmer en Leydsche Meer droog en tot vrugtbaar Land te maaken - de Waal by Panderen, den Ouden Yssel by Ysseloort, de Lek by Wyk te Duurstede, de Vegt by Utrecht, de Vaart tusschen Woerden en de Wierikerschans, als mede de Gouwe, door Dammen en Sluizen van den Rhyn af te scheiden, en zynen mond by Katwyk te openen. 'Er zoude een welbedykte Vaart door den drooggemaakten grond moeten gemaakt worden, die, tot Haarlem loopende, met het Spaarne, en van daar met het Ye, gemeenschap hadt. De Zeyl, de Does, 's Molenaars en zelfs de Vaart tusschen Woerden en de Wierikerschans kunnen onverhinderd blyven; dewyl zy allen omtrent de Oude Wetering byeen gebragt, en in voornoemde Nieuwe Vaart met elkander gemeenschap konden gegeeven worden. De mond van het Ye moest men vernaauwen, om de Scheepvaart in de Zuiderzee voor Amsterdam gemaklyk te maaken, door de afschuuring der bedding te bevorderen. - De Maas, haar ouden en natuurlyken staat herwinnende, konde zeer veel land tusschen Heusden en Dordrecht bedykt en droog gemaakt worden; terwyl, door dien arbeid, haare bedding vernaauwende, ook haar Mond eene geregelder en behoorlyke diepte zoude verkrygen. - Behalven de opgenoemde voordeelen voor Hollands Koophandel, zouden de Over- en Neder-Betuwe, de Tieler- en Bommelerwaard, de Alblasserwaard, het Land van Heusden, en meer andere gedeeltens van Gelderland en Holland, tegen overstroomingen, of, by zwaare Ysgangen 's Winters, tegen gevaarlyke Dykbreuken beveiligd worden; vermids de Maas, noch door overkropping van het bygebragte Rhynwater, noch de Rivieren, door de aan haar verkeerd gegeeven loop, de Dyken konden schadelyk zyn. - Bovenal zoude,

[p. 254]

door het aangewonnen Land, het getal der Inwoonders aanmerkelyk vermeerderen - de eetwaaren in eenen ruimer overvloed Stedewaards gebragt - de nyvere Werkman gelegenheid, om van zyne sobere inkomsten te bestaan, gegeeven - 's Lands Schatkist met ryker inkomsten dan te vooren gevuld - en deeze nu kwynende Stad (Leyden) tot de heerlykste Woonplaats van geheel Europa gemaakt worden.’

Een Plan als dit drukken zeker zwaarigheden; deeze tragt hy, in de tweede Redenvoering dit onderwerp betreffende, uit den weg te ruimen, en door het breeder ophaalen van voordeelen, uit dit Plan, zyns oordeels, voortvloeijende, 't zelve aan te pryzen.

Behalven gemelde Openings - Redenvoering, en de twee Hollands Waterstaat betreffende, vindt men in dit Boekdeeltje eene Redenvoering over het Schoone der Hemel- en Aardrykskunde, en eene Verhandeling over de beste Leerwyze in de Wis- en Redekunde, beiden van denzelfden Voorzitter van campen, die tot dus verre de éénige Schryver is van dit Stukje der Werken van gedagte Maatschappy; 't welk beslooten wordt met eene zeer wel opgestelde Verhandeling over den Invloed der Fraaije Weetenschappen en Konsten op de Tekenkunde, by het sluiten der eerste algemeene jaarlyksche Vergadering uitgesprooken, door pieter kikkert.