Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1797

[p. 72]

Vaderlandsch Woordenboek, oorspronklyk verzameld door Jacobus Kok. Met Kaarten, Plaaten en Pourtraiten. XXXste Deel. V-W. Te Amsterdam, by J. Allart. In gr. 8vo. 350 bl.

Dit tegenwoordige Deel deezes Werks, van 't welk wy zo veel goeds gezegd, en waar op wy te meermaalen eenige, onzes oordeels, gepaste aanmerkingen gemaakt hebben, willen wy niet uit de hand leggen, zonder 'er het een en ander uit over te neemen.

Eerst trok onze aandagt de korte vermelding van de Voorst, welke dus luidt, en stoffe tot nadenken geeft. ‘De Voorst, eene Havezaat, in Gelderland, in het Schoutampt van Zutphen. - Het pragtig Huis de Voorst is in den Jaare 1700 op kosten van Koning willem den III gebouwd, en door hem aan den Graave van albemarle verëerd. Het is alleszins Vorstlyk gebouwd; zynde het Huis zelf van witten Hardsteen, en de Vleugels van gebakken steen, zeer sierlyk opgehaald. De werklieden waren voorbedagtlyk uit Engeland herwaards ontbooden, en hebben, in alles, de keurlykste Engelsche wyze van schikken en versieren opgevolgd. Met één woord, Bouwkundigen houden dit Huis voor ver het netste Landhuis der Vereenigde Provincien. Het munt niet minder uit in kostbaare Huiscieraaden, keurlyk gemaakt Engelsch Zilverwerk, en van 't fynst Saksisch Porcelein. Men vertoont 'er de slaapkamer van Koning willem den III, die zestigduizend Guldens van Meubileeren zou gekost hebben. By het Huis zyn fraaije Boschadien, en een nette Tuin. Geduurende het leeven van Koning willem den III, besteedde de Graaf veel gelds om dit Lusthuis in luister te doen uitmunten. Men wil zelfs, dat 'er de rondsom woonende Landlieden om lyden moesten, en dat de Graaf zich van hun land bediende, om toegangen tot zyne Plaats te maaken. - Ook zegt men dat hy hun het water ontleiden deedt, om 'er zich tot het maaken van Fonteinen van te bedienen. Wat hier van zyn mag, naa het Jaar 1702 rukten de Landlieden 's Graaven scheidpaalen uit den grond, en ontzagen zy zich niet, eenige toegangen na het Huis de Voorst om te spitten. Het water wierdt ook afgeleid, zo dat het groot Fonteinwerk agterblyven moest.’

[p. 73]

Schoon het deezer Beschryvinge aan een Onderschrift ontbreekt, ten blyke waar uit dezelve genomen is, twyfelden wy geen oogenblik dezelve in den Tegenwoordigen Staat van Gelderland te zullen aantreffen. Men wil - zegt men - wat hier van zyn mag, duidden ons den omzigtigen Schryver deezes Werks aan, als het Vorstlyke Persoonen en hunne Gunstelingen betrof: en den beslissender toon, welken hy aanneemt als het slegts Landlieden goldt; hoewel de eerste stukken niet min volkomene zekerheid hadden, dan de laatste. En wy vonden het daar uit ontleend, of liever afgeschreeven.

Onder de zonderlinge Belastingen in ons Vaderland, dat des krielt, is 'er in Friesland eene, onder den naam van de Vyf-Specien bekend, van welke wy, op dit Woord, het volgend berigt aantreffen. ‘Deeze belasting is op de Hoofden, Schoorsteenen, Paarden, Koeijen en Bezaaide Landen gelegd. - Het Hoofdgeld bedraagt drie Guldens jaarlyks voor ieder Persoon boven de twaalf jaaren oud, van elk huisgezin, waarvan het hoofd, aan geld, vastigheden, of anderszins, zeshonderd Guldens of daar boven gegoed is; die minder bezitten kunnen met de helft daar van volstaan. - De Belasting op de Schoorsteenen bedraagt desgelyks drie Guldens van ieder Haardstede, welke gebruikt kan worden: want van de Schoorsteenen, die digtgemetzeld, of anderzins onbruikbaar gemaakt zyn, behoeft niet betaald te worden. - Van ieder Paard, jong of oud, uitgezonderd alleen de Zoogveulens, 't zy het tot eenig bedryf of voor vermaak worde gehouden, moet zonder onderscheid van waarde alle half jaaren betaald worden zeven Stuivers. - De Belasting op de Koeijen is ongelyk, naarmaate der onderscheidene Distrikten, die in hooge en laage verdeeld worden. Van ieder Koe, drie jaaren oud en daarboven, moet ieder half jaar betaald worden één Gulden op hoog, en tien Stuivers op laag, land; doch die in broekige of andere dergelyke slegte landen ter weide loopen, zeven Stuivers. Van ieder beest van twee jaaren oud wordt slegts de helft betaald, van de Bullen en Ossen wordt geen Belasting geheeven. - Voor de bezaaide Landen, eindelyk, zonder onderscheid met hoedanig eene soort van Zaaden, moet betaald worden van ieder Pondemaate (zynde twee honderd veertig Roeden) ieder half jaar vyf Stuivers en zes Penningen: bedraagende alzo voor ie-

[p. 74]

der Morgen Lands dertien Stuivers en zeven Penningen. Iets minder, egter, bedraagt deeze Belasting ten aanzien van de laage Landen en min vragtbaare Streeken.’

Wil men meer van deeze Vyf-Specien weeten, als mede van derzelver inning, en veele byzonderheden, de Schryver van den Tegenwoordigen Staat van Friesland, die, gelyk wy, dit Werk beoordeelende, opgemerkt hebben, tot veele kleinigheden afdaalt, onderrigt ons van iedere byzonderheid, en is zulks, om den wille der scherpheid in deeze Geldheffing gebruiklyk, nog al der naaleezinge waardig; men treft het aan in het IVde Deel, bl. 389 en vervolgens.

In het doorleezen viel ons oog op het getal der Inwoonderen van het Eiland Urk, volgens eene telling, in den Jaare 1750, op drie honderd en negenentachtig Persoonen gesteld. Dit zeldzaam Eiland is zeker in Volkrykheid toegenomen: want, volgens de jongste Volkstelling, in den Jaare 1795, wordt het getal van vyf honderd en vyf en zeventig opgegeeven.

't Geen wy meermaalen wenschten in een Woordenboek van deezen aart aan te treffen, by zeer veele breedspraakige Berigten van allerwegen bekende en overal te vindene Persoonen en zaaken, tot den ouden tyd behoorende, ontmoeten wy hier op het Artykel Utrecht, daar de Opsteller of Vermeerderaar ons een Verslag geeft van de laatere en zo belangryke Gebeurtenisse die gryze Stad overgekomen, met overwyzing na het Beroerd Nederland, tot de verdere Byzonderheden. In de daad men moest dus een Werk zo naby mogelyk op onzen tyd brengen. Veel van het elders bekende zou kunnen ingekort, en dus meer plaats gevonden worden voor 't geen nu wel in veeler geheugenisse berust, doch, met den tyd, oud wordt, en 't geen men in een Werk naa die Gebeurtenissen uitgekomen, met reden verwagt verhaald, ten minsten aangestipt, te vinden.

Ten slotte van het Berigt deezes Deels, schryven wy nog af 't geen wy van de Watergeuzen vermeld vinden. ‘Watergeuzen, eene zeer bekende benaaming in de Geschiedenissen van ons Vaderland, geduurende de kommerlyke dagen, in welke onze Voorouders het grootmoedig besluit namen om het Graaflyk juk van Ziels- en Lichaams-dwinglandye van den hals te schudden, of zich onder 's Lands puinhoopen te laaten be-

[p. 75]

graaven. Als de voornaamste hoofden derzelven, vinden wy genoemd, adriaan van bergen, Heer van Dolhain, nevens diens Broeder Jonkheer lodewyk van bergen; voorts Jonkheer albrecht van egmond, Jonkheer lancelot van brederode, adriaan menning, jan broek, nicolaas ruikhaver, barthold entes van mentheda, willem van imbise, dirk van breemen, kornelis gerlofsz roobol, fokke abelsz, egbert en juriaan, Wybrandszoonen; jan klaasz spiegel, dirk duivel, jan van troye, jacob simonsz de ryk, en nog anderen, onder welke wy niet mogen verzwygen den dapperen Admiraal willem van blois van treslong, wiens regelrechte Afstammelingen, nog heden ten dage, met lof en eere bekend zyn, en zommigen van welken, even als hun dappere Voorvader, zich zelven aan den dienst van het Vaderland ter Zee hebben toegewyd.

De meeste zo niet alle de opgenoemde Vaderlandsche Helden waren uitgeweeken Edelen, Kooplieden en anderen, welke, om dat zy de geregtigheid en het Vaderland beminden, in den haat des Opperdwinglands, Hertoge van alva, waren gevallen, en daarom elders ter lyfsbehoudenisse eene schuilplaats moesten zoeken. De meesten voerden het bevel over een eigen Schip, en zogten daar mede 's Lands Vyand alle mogelyke afbreuk toe te brengen. Van daar ontleenden zy den naam van Watergeuzen; hoewel het tevens bekend is, dat hunne werkzaamheden zich niet zo zeer aan de Zee bepaalden, of het gelukte hun insgelyks, om den Spaanschen of Spaanschgezinden menig eenen gevoeligen neep te Land te geeven. Aldus vindt men aangetekend, hoe zy in Friesland, en op de Eilanden Ameland en ter Schelling, eenen inval deeden, en aldaar veelerhande verwoestingen, ten nadeele van 's Lands Vyand, aanrigtten. Als hunne meest gedenkwaardige verrigting staat in 's Lands Geschiedenissen vermeld, de bemagtiging van de Stad Briele, als waar door de eerste steen aan het gebouw van 's Lands Vryheid werd gelegd. Zy waren stouter geworden in hunne aanslagen en onderneemingen, zints de Prins van Oranje bestellingen ter Zee hadt uitgegeeven, en dit hun eene zekere maate van gezag hadt bygezet.’