Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1796

[p. 197]

Emile, of Verhandeling over de Opvoeding, van Jan Jaques Rousseau, Burger van Geneve. Uit het Fransch. Met Aantekeningen van Resewitz, Ehlers, Villaume, Trapp, Campe, Stuve en Heusinger, uit het Hoogduitsch vertaald. 1ste Stuk. Te Campen, by J.A. de Chalmot, 1790. In gr. 8vo.

‘Een Boekhandelaar te Amsterdam hadt, in den Jaare 1762, by Staaten van Holland een Octroy verkreegen om het hier aangeduide Werk des Geneesschen Burgers te mogen drukken, uitgeeven en verkoopen. Dan dit verworven Voorregt werd, wanneer de schadelyke aart en verderflyke strekking deezes Werks te hunner kennisse gekomen was, niet alleen ingetrokken; maar ook het verkoopen van 't zelve alleszins op 't sterkste verboden. Een lot, 't welk dit Werk in verscheide Landen reeds hadt moeten ondergaan, inzonderheid in Frankryk; te Parys was het ten vuure gedoemd.’ Dit vinden wy omtrent hetzelve aangetekend in de Vaderlandsche Historie, ten onmiddelyken Vervolge op wagenaar's Vaderlandsche Historie, XXIII D. bl. 218.

Zulks zou misschien doen denken, dat eene Vertaaling van dat eigenste verboden Werk in 't licht te geeven het gevolg ware van de tegenwoordige Vryheid der Drukperse; doch de Jaartekening op den Tytel, 1790, toont, dat het, in een ander Tydperk, hier het licht aanschouwde. - Bevreemding moge dit baaren; doch deeze zal verdwynen als wy de gedaante, onder welke het te voorschyn tradt, in opmerking neemen.

In het Voorberigt, waar wy, te onzer verwondering, niets van dit Verbod gewaagd vinden, meldt ons de Vertaaler, ‘dat dit oorspronglyk Werk van den Geneefschen Wysgeer voor den gemeenen of niet diep genoeg denkenden Leezer genoegzaam nutloos, indien niet zelfs voor veelen schadelyk bleef, ter oorzaake dat men zyne meening niet zelden verkeerd begreep, en het daar beneven niet ontkend kan worden, dat, onder een schat van schoone Voorschriften, ook eenige gebreken schuilen, mitsgaders veele denkbeelden en omstandigheden, die eene nadere opheldering vereischen.’

In 't nabuurig Duitschland trok dit Werk, naar aanduiding des Voorberigt-Schryvers, de aandagt van eenige verstandige

[p. 198]

Mannen, om alles te beproeven, en zorgvuldig te onderzoeken, wat tot eene goede Opvoeding, zo ten aanziene van het Lichaam als van de Verstandelyke Vermogens der Kinderen vereischt wordt. Deeze Mannen vormden een aanzienlyk Genootschap, welks Leden, hoewel ten deele verre van elkanderen verspreid, zich onderling hunne waarneemingen en daar uit gevloeide ontdekkingen en voorschriften mededeelden, om aldus onpartydig onderzogt, aan ieders eigene byzondere waarneemingen getoetst, voorts vermeerderd en verbeterd te worden.

Dit was de bron van veele Opvoedingsschriften in Duitschland; aan Nederduitsche Vertaalingen van welke men het ons niet heeft laaten ontbreeken. ‘In den Jaare 1789 gaf,’ naar luid des Voorberigts, ‘dit Genootschap mede eene Hoogduitsche Vertaaling van de Emile in 't licht, verrykt door eenigen van deszelfs leden met veele nuttige aantekeningen, waar door de waarde van dit Werk zeer merkelyk is toegenomen.’

Deeze Hoogduitsche Uitgave bewoog den Vertaaler der Hoogduitsche Aantekeningen, om het, ten dienste der Nederlanderen, onder handen te neemen; nogthans in dier voege, dat voor den Text zelve alleen het oorspronglyk Fransch Werk gevolgd is, met byvoeging van zodanige Aantekeningen als den Vervaardiger des Nederduitschen Werks niet te eenemaal overtollig scheenen. Men vindt onder ieder Aantekening den naam van haaren Opsteller geplaatst, en, zo 'er meer Naamen zyn, geeft zulks te kennen, dat de verdere Ondertekenaars volkomen van 't zelfde gevoelen zyn als de eerst ondergetekenden.

De op den tytel gemelde Naamen deezer Aantekenaaren kundigen ons Mannen aan, wier Schriften, zo over de Opvoeding als andere Onderwerpen, in Duitschland zeer beroemd en geagt zyn; te weeten: resewitz, Abt te Kloosterbergen; ehlers, Hoogleeraar te Kiel; villaume, Hoogleeraar te Berlyn; trapp, Hoogleeraar te Trittau, by Hamburg; campe, Brunswyk-Lunenburgsche en Anhalt-Dessausche School-en Opvoedings-Raad; stuve, Rector te Nieuw-ruppin, en heusinger, van welken laatsten geene byzondere Waardigheid vermeld wordt.

Zeer gepast en oordeelkundig vinden wy eene algemeene Aanmerking van ehlers en resewitz, tot welke zy en andere hunner Medeaantekenaaren dikwyls

[p. 199]

wederkeeren. ‘De fraaije styl van rousseau sleept den Leezer gemeenlyk in dier voege voort, dat hy tot geen stilstaan en nadenken komen kan. De uitwerking, welke zeer veele plaatzen van rousseau's Werken by oppervlakkige Leezers voortbrengen, bestaat derhalven zeer ligt in het vormen van begrippen, waarin waarheid en dwaaling zich zo fijn vereenigen, dat de eigenlyke gevolgtrekking niet zelden den schyn van waarheid aanneemt, schoon zy eene in de daad even zo groote als gevaarlyke dwaaling is.’ - Om hier tegen de Leezers van de Emile op de hoede te doen zyn, strekken de Aanmerkingen der Hoogduitsche Geleerden.

De veelvuldigheid derzelven maakt het leezen eenigzins lastig: men wordt telkens stil gehouden, en verliest den draad des oorspronglyken Schryvers, en moet dien weder zoeken. Best zou men derhalven doen met tweemaalen de Emile te leezen, eens zonder, vervolgens met, de Aantekeningen. Alle zyn ze ondertusschen niet van eenen wederleggenden, soms van een ophelderenden en bevestigenden, aart. - Het heeft ons eenigermaate gesmert, dat in de wederspreekende Aantekeningen eenige eene duisterheid andere eene dorheid hebben, die by het flikkerende en leevendige van rousseau's betoverenden styl dermaate afsteekt, dat veelen den Text boven de Aantekening zullen kiezen. Voorbeelden hiervan zyn te menigvuldig om aan te stippen. Dit zeker kan niet zeer dienen, om, is 'er op zodanige plaatzen iets verkeerds en schadelyks, 't zelve te regt te brengen of af te weeren.

Desgelyks kan de veelvuldigheid en uitgestrektheid wel eenigen hinder toebrengen aan het oogmerk der Aantekeningen zelve; eene veelvuldigheid, die nog vermeerderd wordt wanneer de Nederduitsche Vertaaler soms eene Aantekening op Aantekening maakt. Ook dan, wanneer de eene Aantekenaar op eens anders Aantekening de zyne maakt, en oordeelt ‘dat zyn waarde Vriend den Autheur onregt aandoet.’ Meestal nogthans stemmen zy overeen, en versterken elkander. Schoon deeze veelvuldigheid en dit tegen elkander aanloopen der Aantekening-Schryveren voor zommigen hinder baare, zal het anderen gelegenheid verschaffen tot nadenken, vergelyken en beoordeelen, en dan eene keuze te doen.

Rousseau's veelvuldige Aanvallen op de Inrigtingen der Burgerlyke Maatschappyen, hoedanig ze gesteld zyn,

[p. 200]

kent elk die iets van deezen Schryver weet. Deeze ondergaan telkens de aanmerking der Aantekenaaren, die des hunne Leezers waarschuwen. Onder anderen drukken zy zich in deezer voege daar over uit: ‘Het gebrekkige, dat met den toestand van eenen Burger kan verbonden zyn, stelt zich rousseau zeer ten onrechte als iets voor, 't welk daar mede werklyk moet verbonden weezen. Zal men dan de gebreken, die in het toevallige met het weezenlyke dikwyls gepaard gaan, aan dit laatste tot eene onvolkomenheid toerekenen? Iemand, die maar tamelyk grondig denkt, zou zich niet gaarne aan zulke misslagen van denken schuldig maaken. Ik weet zelve uit de ondervinding, dat eene sierlyke styl zeer dikwyls het vermogen heeft om zulke Leezers tot gelyke dwaalende begrippen te verleiden, die, wanneer zy uit de bedwelming van het vermaak, waarin de sieraaden en verblindende samenvoeging der denkbeelden van rousseau hun geworpen hadt, weder tot hun zelven zyn gekomen, zoo anders hunne ziel nog voor de indrukken der waarheid openstaat, by nadere overweeging zich verwonderen moeten, hoe zy, ongeacht hunne verlichter kundigheden, zich in deezer voege konden laaten verblinden. En hoe groot is niet het getal van oppervlakkig denkende en van het valsch vermaak der eerste indrukzelen ongaarne te rug komende Leezers, by welke de verkeerde indruk blyft huisvesten, en in 't vervolg op hun geheele leeven sterken invloed heeft! Ehlers.

Deeze indrukken des mannelyken en beslissenden styls van rousseau zyn het, die veele Leezers tot dwaalingen en schadelyke toepassingen verleid hebben. Resewitz.’

Zo waaken de Aantekening-Schryvers steeds tegen den verleidenden Invloed des Schryfstyls van eenen Man, die zeker de gaave van schryven meesterlyk bezat, en wiens Emile daar van, zo zeer als eenig zyner Werken, de treffendste blyken oplevert. - Het Tweede Stuk ter hand neemende, zullen wy gelegenheid vinden tot nadere staaving van 't geen wy hier aanmerkten. Terwyl wy en Werk en Aantekeningen den Nederduitschen Leezer aanpryzen.