Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1793

[p. 596]

J.c. gatterer, algemeene Hedendaagsche Geographie. Naar het Hoogduitsch. Twee Deelen. Te Utrecht by B. Wild en J. Altheer, te Rotterdam by J. Meyer, 1792 en 1793. In gr. 8vo, te zamen 820 bl.

Te naauw beperkt, om eene uitgebreide beschryving van de Aarde en haare Bewooneren te geeven, behelst dit Werk eigenlyk eene keurig en ruim uitgewerkte Geographische Schets; in welke de belezenheid en oordeelkunde van den Schryver, op elke bladzyde, zigtbaar is. Het Eerste Deel gaat over de Aarde en derzelver Bewooneren, in het algemeen, en over Europa in het byzonder; het Tweede over Asiën, Afrika, Amerika en Australiën; wordende door een uitgebreid Register gesloten.

Schoon men al geene opzettelyke Beschryvingen van byzondere Steden of Plaatsen, in deeze algemeene Hedendaagsche Geographie, moet zoeken, als vallende dezelve buiten het bestek van den Schryver; zo zal men, ter vergoedinge van dat gemis, verscheidene byzonderheden aantreffen, die men by andere Aardryksbeschryvers zelden, of geheel onvolledig, behandeld zal zien. Ten voorbeelde daar van, zullen wy hier § 14, uit de Eerste Afdeeling van het Eerste Deel, mededeelen.

‘De gesteldheid en de bestaandeelen van den Dampkring des Aardbodems verdienen in byzondere deelen beschouwd te worden.

I. Dampkringslugt.

1) In haaren gewoonen toestand, het naast aan de oppervlakte der aarde, is zy omtrent 800 maal ligter, en byna 19 maal warmer, dan water. Wolf vond eenen kubiekvoet van zulke lugt 585 grein, Apothekars gewigt, te weegen; en volgens de saussure woog zulk een voet 800 grein; maar, door stroovuur verhit zynde, wordt zy zo ligt, dat zy, in een hol ligchaam besloten zynde, midden door de nabuurige Dampkringslugt, tot eene aanzienelyke hoogte met het haar bevattend ligchaam kan opstygen: en op deeze wyze verhief zy, den 5 Juny 1783, het eerste lugtvoertuig van montgolfier.

‘2. De Dampkringslugt, digt naby de aarde, staat op eenen zeer hoogen trap van uitzetting; want zy kan, zelfs door de hitte van een uitgloeijend yzer, slegts in eene

[p. 597]

4 maal grooter ruimte uitgezet worden. Daartegen laat zy zich ongemeen sterk zamenperssen. Boyle deed dezelve eene 13 maal kleiner ruimte, en halley eene 60 maal kleiner, beslaan: ja hales beweert, dezelve 1837 maal naauwer zamengeperst, en dienvolgens omtrent nog eenmaal zo digt als water, gemaakt te hebben. Men kan met zamengeperste lugt, in een Windroer, kogels afschieten: want de zamengeperste lugt behoud haare veêrkragt des te sterker, hoe sterker de drukking geweest is.

3. De Dampkringslugt, als lugt beschouwd, is uit driederlei soorten van lugt zamengesteld. Deezen zyn:

a) Gedephlogisteerde, of adembaare goede lugt, door scheele vuurlugt genoemd, wyl dezelve tot voeding van het vuur, gelyk ook tot het dierlyk leven, onontbeerlyk is. Zy bestaat uit zuivere lugt, met een gering byvoegzel van het fynste water: bedraagt omtrent ¼ tot ⅓ van het geheel: is 1/20 zwaarer dan de gemeene lugt, en 87 maal warmer, dan hetzelfde gewigt van water.

b.) Vaste lugt, door bergmann en scheele lugtzuur genoemd. Zy bestaat uit een fyn zuur: is voor het dierlyk leven nadeelig, bluscht de vlam uit, vermindert den omtrek der gemeene lugt, laat zich met water vermengen, belet de verrotting, maakt een gedeelte uit der uitgeademde, en omtrent 1/15 of 1/10 der gemeene lugt, en is byna de helft zwaarer dan de gemeene lugt.

c.) Gephlogisteerde lugt, door bergmann en scheele bedorven lugt genoemd, (ten minsten onder deeze mede begreepen.) Zy bestaat uit zuivere lugt en phlogiston: bedraagt (als geheel bedorven lugt genomen) omtrent ⅔ van het geheel: is zeer nadeelig voor de gezondheid, laat zich niet met water vermengen, maar wel door schudden met water verbeteren: is omtrent 1/12 ligter, dan de gemeene lugt, en bevat slegts 1/67 der warmte van deeze laatste. - Menschen en dieren ademen, by het adem scheppen, goede lugt in, en ademen bedorven lugt uit; planten en boomen daartegen zuigen tot derzelver besten wasdom bedorven lugt in, en waassemen eene zeer goede adembaare lugt uit: zo dat het plantenryk, menschlykerwyze gesproken, altyd weder goed maakt, het geen het dierenryk bedorven heeft.

‘Eene hoofdsoort van bedorven lugt is de ontbrandbaare, of gemeene ontvlambaare, ook brandbaare lugt genoemd. Dezelve ontwikkelt zich in oplossing van Me-

[p. 598]

taalen, by het verbranden van dierlyke en groeibaare ligchaamen, enz. laat zich met het water weinig of niet vermengen: is meer dan 12 maal ligter, dan de gemeene lugt, en word, wegens haare byzondere ligtheid, tot de lugtreizen gebruikt, waar van de Hoogleeraar charles, te Parys, het eerste voorbeeld gegeeven heeft.

Nog eene byzondere soort van de evengemelde ontbrandbaare lugt is de moeraslugt, welke men uit de blazen van omgeroerden modder opvangt. Zy is slegts 2/7 ligter, dan de gemeene lugt, en dus zeer veel zwaarer, dan de ontbrandbaare lugt.’

De Schryver verklaart vervolgens nog in deeze § het Dampkringswater; - dan wy hebben genoeg gezegt, om dit nuttig Werk te doen kennen, in het welk de nieuwste Berichten eene geschikte plaatse verkreegen hebben.