Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1793

Natuurkundige Stellingen, door J.H. van Swinden,Hoogleeraar in de Wysbegeerte, Wis- Natuur- en Sterrekunde te Amsterdam; Lid van verscheiden geleerde Genootschappen: uit het Latyn vertaald, door Frans Voorhout.Inleiding. Eerste en Tweede Boek. Te Harderwyk by J. van Kasteel, 1792. In gr. 8vo. 348 bl.

Toen de Hoogleeraar van swinden, voor vyfëntwintig jaaren, de Natuurkunde op Franekers Hoogeschool zoude beginnen te onderwyzen, was hy vooraf daarop bedacht, hoedanig hy dat onderwys zoude inrichten. Na de zaak wel overwoogen te hebben, scheen hem het beste toe, korte Stellingen op het papier te brengen, welke hy zynen Hoorderen zoude verklaaren, betoogen, en door proeven bevestigen. Hy deed dit, liet

[p. 156]

zyne ontworpen Stellingen door zyne Leerlingen afschryven; en op deeze wyze kwamen zy tot kennis van meer andere; en voornamenlyk van den Hoogleeraar in de Wysbegeerte te Harderwyk, b. nieuwhof, welke met anderen nu op eene meer naauwkeurige uitgave van die Stellingen aandrong: waartoe des Schryvers nu aanzienlyker standplaatse, te Amsterdam, tevens aanleiding gaf. Verscheidene bedenkingen voerde de Heer van swinden hier tegen aan, welke, door den Hoogleeraar nieuwhof, zodanig uit den weg geruimd wierden, dat de eerste zich eindelyk liet overhaalen, om in 1786 dit Werk in het Latyn uit te geeven; waarna het, door den Heer frans voorhout, Liefhebber en Beöefenaar der Natuurkunde te Alkmaar, in 't Neêrduitsch vertaald, en nu voor onze Landgenooten in 't licht gegeeven wordt: schoon de Hoogleeraar van swinden nog even zo nederig van dit Werk denkt, als vóór zes jaaren; hebbende, uit dien hoofde, zo min de vertaaling, als de eerste uitgave, kunnen aanraaden. Wy meenen echter, met den Vertaaler, dat men onze Natie ten onrechte een Werk zoude onthouden, dat, zo om deszelfs inhoud, als geschikte inrichting, uitmuntend genoemd kan worden.

Na eene uitgebreide Voorrede, in welke de beste wyze wordt voorgedraagen, om de Natuurkunde te onderwyzen, als mede de leerwyze in deeze Stellingen gevolgd, geeft de Hoogleeraar een uitgebreid Register van die Boeken op, welken in dit Werk worden bygebragt, behalven de Gedenkschriften der Academiën, en andere Verzamelingen, in de Voorrede aangehaald; verder den Inhoud, en daarop de Inleiding zelve, behelzende eenige Voorstellen, die in het natuurkundige zeer dikwyls te pas komen, en in de Beginzelen van euclides niet gevonden worden; wordende deeze twee eerste Boeken, door eenige Byvoegzelen en Verbeteringen, gesloten.

De Inleiding wordt met eene Voorrede op zich zelve geopend, handelende over de Natuurlyke Wysbegeerte in 't algemeen; en wel 1) over het Onderwerp van dezelve. 2) over haar Doelwit. 3) over de Leerwyze. 4) over de zogenaamde Newtomaansche regelen; en 5) over de Algemeene Natuurkunde. In het Eerste Boek van gemelde Inleiding, wordt het Ligchaam in 't algemeen beschouwd; beschryvende de Hoogleeraar 1) de algemeene eigenschappen der Ligchamen. 2) de natuur van het Ligchaam in 't algemeen. 3) de Hoofdstoffen of beginselen der Ligchamen.

[p. 157]

4) derzelver samenstelling, porieusheid, of digtheid; en 5) de verdeeling der Ligchamen in soorten. Het Tweede Boek handelt over de Beweegkunde, en is in vyf deelen verdeeld, gaande 1) over de beweeging in het algemeen. 2) over de regtlynige gestadige beweeging. 3) over derzelver ongestadige beweeging. 4) over het middenpunt van zwaarte; en 5) over de kromlynige beweeging; welk laatste in tien byzondere Afdeelingen wordt voorgedragen.

Daar Korte Stellingen, die door Proeven bevestigd, en door verscheidene aangevoerde Schryvers gestaafd, moeten worden, buiten hun verband voorgedragen, weinig nut kunnen verschaffen; zullen wy, in plaatse van eenigen uit dit Werk mede te deelen, over 't geheel zeggen: dat zy kort, maar tevens zeer zakelyk en juist, zyn; zullende ons verslag van dit uitmuntend Werk eindigen, met den raad, welken de Hoogleeraar den jongen lieden, in de Voorrede, geeft, ten einde zich op de zogenaamde hoogere Wiskunde toe te leggen. Dus zegt hy, bl. XXXVII.

‘Het zy my, by deze gelegenheid, geoorloofd, de Jeugd ernstig te vermaanen, dat zy zich, zo wel ter aankweeking van het Verstand, als ten nutte van de Maatschappy, en meerdere volmaaking van natuurkundige Weetenschappen, met eenige, en zo veel hen de gelegenheid toelaat, met geene oppervlakkige kennis der hoogere Wiskunde voorzie: want in de, gelyk men ze gemeenlyk, doch genoegzaam te onrechte, en ik zoude byna gezegd hebben, met een haatlyken naam noemt, hoogere Wiskunde, zyn veele hoofddeelen, die de schranderheid van het verstand opscherpen, versterken, en in de kunst van uitvinden volmaaken: en in de Natuurkunde zelve zyn niet weinige dingen, die noodig zyn geweeten te worden, en nuttig in het uitvoeren van zaaken in de samenleving, welke niet dan door de hoogere Wiskunde kunnen verstaan en volbragt worden; ja ook eenige dingen, welke daarom alleen noch niet hebben kunnen te werk gesteld worden, om dat het werktuig, waarmede ze alleen zouden hebben kunnen volbragt worden, de Wiskunde namelyk, noch niet ver genoeg gevorderd is; van welke zaak wy, in § 232 van het IIde Boek, een voorbeeld hebben bygebragt; en wel een aanmerkelyk voorbeeld, daar het euler tot uitvinder heeft. - De kennis van de hoogere Wiskunde is zo moeilyk niet als veelen, in die Weetenschappen onbedreven, en die dezelve daarom alleen, gelyk gewoonlyk plaats heeft, verachten, voorgeeven. -

[p. 158]

Evenwel worden daarin zaaken gevonden, die in den eersten schyn meer behooren om de fynheid van het menschelyk vernuft te toonen, dan het nut te bevorderen, zo het nochtands waar zy, dat die dingen, die de schranderheid bevorderen, zelve ook daarom niet onder de nuttige dingen moeten gebragt worden: doch zy dienen ook, om een uitmuntend werktuig te volmaaken en te verbeteren; en men is aan de zodanigen de grootste dankbaarheid verschuldigd, die zich op dit werk toeleggen, en de Wiskunde verder trachten te bevorderen. De Ouden hebben die niet zo zeer wegens haare nuttigheid in het gemeene burger leven, als wel bewoogen door haare schoonheid, bearbeid. - Of hebben niet euclides, apollonius, archimedes, en anderen, zich in de leere, by voorb: der Kegelsneden, en andere hoofddeelen der Wiskunde, vlytig geöeffend, en die takken volmaakt, schoon zy die dingen op zaaken, die in de samenleeving voorvallen, of voor de menschelyke maatschappy voordeelig zyn, nimmer hebben kunnen toepassen, en derzelver nut eerst vóór anderhalve eeuw heeft beginnen te blyken, na dat kepler de waare gedaante van den loopweg, waarin de Planeeten bewoogen worden; galilaeus de wetten der Ligchaamen, door de zwaarte vallende; en ten laatsten newton de algemeene zwaarte, ontdekt hebben. Welke zeer nuttige uitvindingen, of niet zouden hebben kunnen ontdekt worden, of als onnut geheel zouden hebben blyven liggen, indien de Ouden de leere der Kegelsneden niet met opzet bearbeid hadden; schoon zy derzelver nut niet begreepen hebben.’