Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1792

J.C. Gatterer, Hoogleeraar te Gottingen, Schets der Aardrykskunde. Uit het Hoogduitsch vertaald. Eerste Stuk. Te Utrecht by B. Wild en J. Altheer, 1790. In gr. octavo, 203 bl.

Een zeer goede schets ten dienste van Schryvers en anderen, die zich meer, dan men gemeenlyk gewoon is, op de Aardrykskunde begeeren toe te leggen. De Schryver, in de Iste Afdeeling, vooraf een algemeen denkbeeld van de Wiskunstige Geographie, namenlyk van het bepaalen des Aardbodems, door middel van Punten en Lynen, en de daar uit voortvloeijende meetingen, gegeeven hebbende; treed vervolgens tot de Natuurkundige Grenskunde, en het bepaalen van de oppervlakte der Aarde, door middel van den Dampkring, en eene nadere beschouwing der Zee- en Landgrenzen, den rang der Bergen, benevens hunne hoogten. De IIde Afdeeling, van dit eerste Stuk, bevat eene algemeene Landkunde, gaande over de Landkaarten, de algemeene Verzamelingen van Reisbeschryvingen en andere Geographische Boeken; waarna de grootte en gedaante der Landen in 't algemeen opgegeeven worden, benevens de hoogte van de Barometers en Thermometers, op de verschillende plaatsen. Ten tweeden, eene meer byzondere beschouwing van Spanjen, Portugal, Frankryk en Italien; wordende de Landkaarten en Beschryvingen deezer Landen, benevens derzelver grond en Luchtgesteldheid, beknoptelyk aangewezen.

In eene schets, in welke, daar te boven, de voornaamste boeken, over de verhandelde stoffe, aangewezen worden, kan men geene uitgebreide redeneering over de byzondere Onderwerpen verwagten; en evenwel vindt men, in deeze Schets, verscheidene gewigtige Bedenkingen en Aanmerkingen: dus schynt de Schryver, by voorb. bl. 37, den invloed van de Maan op het Weêr buiten twyfel te stellen, en tevens te bepaalen, waarin eigenlyk die invloed gelegen zy, wanneer hy zegt: ‘Veelen is het, na de naspeuringen van cassini en meyer bekend, dat de Maan, by ieder maandelykschen omloop om de Aarde, te gelyk om haar eigen as draait, en tweemaal buiten de Ecliptica,

[p. 432]

zo wel Noord- als Zuidwaards loopt, en in ieder tydstip van 18 Jaaren en 228 dagen, tweemaal zelfs byna 5 1/6 Graad tot in de gemaatigde Luchtstreeken overgaat; maar tweemaal even zo veele graaden binnen de Grenzen der heete Luchtstreek te rug blyft. Sommigen besluiten daar uit (ten minsten alle Sterrekundigen kunnen het doen) dat de omwenteling van byna dertig dagen der Maane hetzelfde voor de Maan uitwerkt, wat de omwenteling der Aarde voor de Aarde te weeg brengt: eene afwisseling van licht en duisternis, van dag en nacht; of, 't welk hetzelfde is, dat ieder vlakje op de Maan, omtrend 15 van onze dagen lang, altoos van de Zon bescheenen wordt, en bygevolg dag hebbe, en de andere 15 dagen, of de andere helft van de maand, van de Zon niet bescheenen wordt, en dus eene Nacht van byna 15 dagen hebbe. Maar daar heeft nog geen mensch aan gedacht, ten minsten ik heb 'er nog niets van geleezen of gehoord, dat de invloed van de Maan, op de verandering van Lucht en Weêr, juist daar in bestaat, dat de Maan haare door de Zon 15 dagen lang verwarmde, of door eene nacht van even zo veele dagen verkoudde zyde, den Landen en Gewesten der Aarde geheel of half, van naby of van verre, scheef of regt, Oost- of Westelyk, Noord- of Zuidelyk, by dag of by nacht (gevolglyk overeenkomstig met de Aarde, of tegen de orde der Hemeltekenen, of met dezelve) in deezen of geenen tyd des jaars, enz. toekeere: ook dat de Maan in verscheide van deeze gevallen, en nog meer in Zonsverduisteringen, niet slegts de Aarde haare duistere, koude, zyde toekeert, maar dezelve daarenboven nog het Licht en de Warmte op eenigen tyd onttrekt. Wanneer men derhalven in een Land of Oord den stand van zodanig een Land of Oord tegen de Zon, zo wel met opzicht tot den tyd van den dag en het jaar, als op de toenmaalige afwyking van de Ecliptica, en dan de lengte en breedte der Maane tegen het Land of Oord, haare lichtgesteldheid, de graad van haaren afstand of nabyheid, haare Knoopen en de Knooplynen, enz. weet; en eindelyk ook nog de byzondere ligging en gesteldheid des Lands of Oords, de strekking, hoogte en grootte zyner Bergen, Heuvels, Beeken, Meeren en Rivieren; zyne Bosschen en manier van bebouwen, enz. naauwkeurig onderzogt heeft, zo moest 'er wel tovery onder loopen, indien men met den Barometer en Thermometer van le luc, met de Hygrometer van lambert, en met de Electrometer,

[p. 433]

enz. van lichtenberg in de hand, het weer van een Land of Oord niet aantoonen en beschryven, zelfs ook in 't vervolg voorzeggen, en zo lang van te vooren voorzeggen, als men wil, en daar door Landen en Menschen nuttig wezen, kon; vooräl wanneer men overeenstemmende Waarneemingen, in verscheiden en afgelegen Oorden te gelyk, naar lambert's en van felbiger's opgaven en toebereidzels verzameld, en vergeleeken zal hebben. Dan zal zich, in den voortgang van zodanige Waarneemingen, met der tyd ook het aandeel der Planeeten en Comeeten aan het Weêr van zelfs openbaaren.’

De volgende aanmerking, op een der Tafelen van musschenbroek, is zo juist, als de opheldering natuurkundig is. ‘Volgens musschenbroek's Tafel staat de eigenlyke zwaarte van het Zeewater tot het gemeene Regenwater, als 1030 tot 1000, en als de Lucht tot Water omtrend als 850 tot 1. Maar welk Zeewater, welk Regenwater, welke Lucht zyn het nu, die deeze evenredigheid hebben? Met één woord, de zwaarte van het Zeewater is even zo veranderlyk als de zwaarte van de Lucht, alhoewel geregeld veranderlyk: het Zeewater heeft nooit en nergens eenerlei zoutigheid, en nergens eenerlei diepte; doch in 't gemeen, en naar den regel genomen, zyn de onderste laagen der Zee, even gelyk de onderste Luchtstreeken, trapswyze zwaarder dan de bovenste, naardien eerstelyk de gantsche last der eersten op de laatsten rust; ten tweeden, om dat zy naar den Regel zouter zyn; en ten derden, om dat de Lucht, die, zonder dat, op de laagere Watervlakte sterker drukt dan op de hoogere vlakte des vasten Lands, de onderste laagen van de Zee haaren last zwaarder doet voelen, dan de bovenste.’

Om dit Werk voor onze Natie nog nuttiger te maaken, had de Vertaaler de boeklyst des Schryvers met zodanige Nederduitsche Boeken kunnen aanvullen, als de laatste niet scheen te kennen, of die, naa de uitgave zyner Schets, zyn in 't licht gekomen. Dus zoude men, op het Artykel om de Lengte op Zee te vinden, van 't welk la lande, in zyne Astronomie, maar één enkele § heeft, steenstra's Lessen over het Vinden der Lengte, enz. met meerder vrucht dan j.m. hassenkamp's kurze Geschichte der bemürkungen, enz. Edit. 1769, hebben kunnen aanhaalen. Doch boven allen zouden wy in dit ge-

[p. 434]

val ter leezinge aanpryzen, het Antwoord van den Ridder de la coudraye, op de vraag by het Utrechtsch Provintiaai Genootschap, wegens die stoffe opgegeeven; zynde dit in derzelver Verhandelingen D. II. Utr. 1784, in 't Fransch en Hollandsch te vinden.