Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1790

Natuurlyke historie van den Eider-vogel.

(Volgens den Heer de buffon.)

In het Noorden, het Vaderland des Eidervogels, heeft dezelve verscheide Naamen: by de Zweeden Ad, Ada, Aed, Aeda, Eider Gudunge, by de Deenen Edder-anden, Eddergansen, Eddersuglen, Herfugl, Aerbolte; by de Yslanders Aedar-fugl, Adar, Edder-fugl; by de Noorwegers Edder, en Edder-fugl; op het Eiland Feroë, Eider, Eder-vogel en Eiderblize of Aerblict, als dezelve de witte kleur heeft aangenomen; te Bornholm Aee-boer; by de Groenlanders Merkit, Mevelch, of Mittch, en het Wyfje Arnaviak; by de Laplanders Likka. De Franschen noemen hem enkel Eider of Oie a Duvet; de Engelschen Cutbert Duck of Eddervowl; de Schotten Colca; de Duitschers Eyder-ente, Eyder-gans, Eyder-vogel. Linnaeus geeft hem den naam van Anas Mollissima.

't Is deeze Vogel, welke ons het Dons, zo zagt, zo warm, zo ligt, verschaft, bekend onder den naam van Eider-dons: hy behoort onder de Ganzen in de Noordlyke Zeeën, zelden laager afdaalende dan tot de Kusten van Schotland.

De Eider-vogel is bykans zo groot als de Gans. De hoofdkleuren der Pluimadie zyn wit en zwart, en strydig met de schikking der kleuren, welke men in de meeste Vogelen waarneemt, als die doorgaans de donkerste kleuren boven en de ligtste beneden aan 't Lyf hebben, is de Rug van den Eider-vogel wit en de Buik zwart of zwart-

[p. 147]

agtig bruin; de Kop, als mede de Staart en Vleugel-pennen zyn van dezelfde kleur, uitgenomen de pennen digt aan 't Lyf, die wit zyn. Men ziet, by het buigen van den Hals, een groenagtige plek; het wit van de Borst heeft iets van het wynkleurige. Het Wyfje is kleinder dan het Mannetje, en de geheele Pluimadie trekt eenpaarig naar het ros- en zwartagtige, met dwarsloopende en golvende streepen op een donker graauwen grond. By beide de Sexen vindt men kleine pluimen, gesneeden als fluweel, die zich aan wederzyden van den Bek, bykans tot onder de Neusgaten, uitstrekken.

Het Dons van den Eider-vogel is zeer hoog geagt, in Noorwegen en op Ysland; waar het valt, wordt het zeer duur verkogt^(*). Dit Dons is zo veerkragtig en ligt, dat twee of drie ponden, die men zamen gedrukt in de hand kan houden, zich kunnen uitbreiden, dat ze een Voeten-deken van een groot Bed vullen en opzetten.

Het beste Dons, Leevend Dons by uitstek geheeten, is 't geen de Eider-vogel uitplukt om zyn nest te voorzien, en 't geen men uit het nest zelve haalt: want, behalven dat men schroomt een Vogel, die zo veel nuts aanbrengt, te dooden^(†), is het Dons van de gedoodde Vogelen veel slegter, dan 't geen men uit de nesten opzamelt. 't Zy zulks daar uit voortkome, dat het Dons, ten tyde van het broeden, zich in den volmaaktsten staat bevindt, 't zy dat de Vogel met de daad alleen het fynste en zagtste Dons uitplukt, 't geen aan de Borst en den Buik zit.

Men moet zorg draagen om dit Dons in de Nesten niet te zoeken en op te zamelen, dan naa dat het eenige dagen droog weêr geweest is, en niet geregend hebbe; ook moet men de Vogels niet onverhoeds uit het Nest dryven: dewyl de schrik als dan de Vogel drek doet loozen,

(*) Hist. Naturelle de Noorwege, par pontoppidan. Journal Etranger, Fev. 1757.

(†) Pontoppidan zegt zelf, dat het in Noorwegen verboden is de Eider-vogels te dooden, om 'er het Dons van te plukken: en dit verbod geschiedt met te meer reden, voegt hy 'er nevens, om dat de Vederen van den gedoodden Vogel vet, aan verrotting onderhevig, en veel zwaarder zyn, dan die het Wyfje zelve uitplukt, om 'er een bedde voor haare Jongen van te maaken Hist. Nat. als boven.

[p. 148]

en daar mede het Dons bevlekt wordt^(*). Om het Dons, daar mede besmet, te zuiveren, spreidt men het uit op een Zeef, aan touwen vastgemaakt, die, met een stokje geslaagen, al het zwaare doe uitvallen, en aan dit Dons de oorspronglyke veêrkragt weder geeft.

De Eijeren van den Eider-vogel zyn vyf of zes^(†), donker groen van kleur, en zeer goed om te eeten^(§); wanneer men dezelve wegneemt, plukt het Wyfje zich op nieuw, om haar Nest te vervaardigen, en legt ten tweeden maale, doch een minder getal dan de eerste keer. Berooft men voor de tweede reis het Nest van Dons, dan komt het Mannetje, daar het Wyfje niet meer Dons kan plukken, haar te hulp, en plukt zich: dit is de rede, dat het Dons in dit derde Nest veel witter is, dan in het eerste; maar, om die derde inzameling te doen, moet men wagten tot dat het Wyfje de Jongen heeft uitgebroed: want, indien men dit derde broedzel wegnam, 't geen slegts uit twee of drie Eijeren bestaat, ja zomtyds uit maar één, zou zy voor altoos die plaats verlaaten, terwyl zy, wanneer men haar het opvoeden der Jongen toelaat, het volgende Jaar wederkomt en de Jongen mede brengt, die nieuwe Paaren uitleveren.

In Noorwegen, en op Ysland, maaken de Eider-vogels een eigendom uit, waar op men zeer zorgvuldig past, en de plaatzen, waar de Eider-vogels gewoon zyn te broeden, gaan by Ersenisse over. 'Er zyn plaatzen, waar men

(*) Hist. Nat. de l'Eider, par martin threne brunnich, Art. 41.

(†) ‘'t Is niet vreemd,’ schryft de Heer troil, ‘'er meer te vinden: ja tot tien en meer in een en hetzelfde Nest, waar in twee Wyfjes zitten, die in volmaakte eensgezindheid met elkander leeven.’ Lettres sur l'Islande, p. 131.

(§) Anderson wil, dat meu, om veel Eijeren te krygen, in het Nest, een stok vastmaakt, ter hoogte van een voet, en dat de Vogel niet ophoudt met Eijeren te leggen, voor dat de Eijerhoop gelyk zy aan de hoogte van den stok, en 'er op kan zitten om te broeden; doch, indien het zo waar was, als het onwaarschynlyk is, dat de Yslanders zich van dit barbaarsch middel bedienden, zouden zy hun belang weinig verstaan, door een Vogel te doen sterven, die hun zo dierbaar moet weezen: dewyl hy 'er by aanmerkt, dat de Vogels, door dit gevergd Eijerleggen vermoeid, doorgaans sterven. Anderson, Tom. I. p. 92.

[p. 149]

eenige honderden van die Nesten vindt: en kan men derhalven uit den grooten prys, dien men voor dit Dons maakt, oordeelen, hoe veel voordeels zulk een eigendom den Bezitter aanbrengt^(*). De Yslanders doen ook alles wat zy kunnen, om de Eider-vogels op hun grond te lokken. Wanneer zy verneemen, dat deeze Vogels zich gaan onthouden op eenige der Eilandjes, waar zy Vee weiden, doen zy het Vee en de Honden wel ras van daar na 't vaste land komen, om aan de Eider-vogelen vryheid te laaten, en ze uit te lokken om zich daar te vestigen^(†). Deeze Eilanders hebben zelfs, door kunst en met veel moeite, verscheide kleine Eilandjes gevormd; ze van een grooter Eiland afscheidende, en zo ingerigt, dat ze met lange tongen in zee uitsteeken^(‡). 't Is op deeze wykplaatzen der eenzaamheid en ruste, waar zich de Eider-vogels liefst onthouden, schoon zy niet schroomen te nestelen digt by bewoonde plaatzen, mits men ze niet verontruste, Honden en Vee van daar verwydert. ‘Men kan zelss,’ zegt de Heer horrebow, ‘gelyk ik zulks ondervonden heb, door deeze Vogelen heen en weer wandelen, terwyl zy zitten te broeden, hun de Eijeren afneemen, zonder dat zy zich des gestoord betoonen, en zonder dat dit verlies hun belet van het Broedzel, tot de derde reis, te herhaalen^(§).’

Alles wat men van dit Dons inzamelt, wordt 's Jaarlyks aan de Deensche en Hollandsche Kooplieden verkogt^(*), die 't zelve te Dronthem, en in andere Noor-

(*) Op den grond van een ander, een Eider-vogel-nest te berooven, wordt op Ysland, volgens de Wet, voor een Diefstal gehouden. Lettres sur l' Islande, par Mr. lidblom, Paris 1781. p. 130.

(†) Brunnich, Art. 48.

(‡) Horrebow, dans l' Hist. Gen. des Voyages. Tom. XVIII. p. 21. Troil, als boven.

(§) Horrebow, als boven.

(*) Een Wyfje geeft doorgaans in één broedzel een half pond Dons, 't geen, gezuiverd zynde, op de helft van dat gewigt komt. Het gezuiverde Dons wordt door de Yslanders op veertig Poissons (waarvan acht en veertig een Ryksdaalder maaken) geschat, en het ongezuiverde op zestien Poissons. - De Yslandsche Compagnie verkogt, in den Jaare 1750, voor drie duizend zeven honderd zeven en veertig Ryksdaalders aan Dons, behalven 't geen voor Regt na Glukstad gevoerd word. Troil, Lettres sur l' Islande, p. 134.

[p. 150]

weegsche en Yslandsche Havens gaan opkoopen. Er blyft zeer weinig, of zelfs geheel niets, van in 't land^(*). In deeze guure Lugtstreek slaat de sterkgespoorde jaager, in zyn schamele hut getreeden, een Beerenvel om 't lyf, en slaapt een gerusten slaap, terwyl het zagte Eider-dons, by ons overgevoerd, in kostbaar opgecierde vertrekken, te vergeessch de slaap uitnoodigt by den eerzugtigen Mensch, die het hoosd vol heeft van zyne ontwerpen.

Wy zullen hier eenige byzonderheden, wegens den Eidervogel, nevens voegen, ons verschaft door den Heer brunnich, in een klein Werkje, in 't Deensch geschreeven en in 't Hoogduitsch overgezet, 't geen wy voor ons in 't Fransch hebben doen vertaalen.

In den Broeityd ziet men de Mannetjes der Eidervogels alleen vliegen, zy zyn ongepaard. De Noorwegers geeven ze den naam van Gield-fugl of Gieldaee^(†). 't Zyn Mannetjes, dien het niet gelukt is een wyfje te bekomen, die de zwakste geweest zyn in den kryg, gevoerd om in 't bezit van een wyfje te geraaken, waar van 't getal, in deeze Vogelsoort, veel kleiner is dan dat der Mannetjes^(‡): niet te min zyn ze voor deezen tot paaren bekwaam; vanwaar het ontstaat, dat de jonge Wyfjes by de oude Mannetjes het eerste Broedzel hebben, 't geen min talryk is dan de volgende Broedzels^(§).

Op den Paartyd hoort men het Mannetje by aanhoudenheid schreeuwen, ha ho, op een rauwen en eenigzins klaagenden toon: de stem van het Wyfje is gelyk aan die van de gemeene Eend. De eerste bezorgdheid deezer Vogelen bestaat daar in, dat zy hun Nest tragten te plaatzen waar het beschermd is door eenige steenen, kreupelhout, en byzonder van Geneverhout^(⁂. Het Mannetje werkt met het Wyfje, 't laatstgemelde plukt het Dons uit, en hoopt het opeen, tot dat het rondsom het Nest een groot opgezet kussen vorme, 't geen het Wyfje over de Eijeren haalt, wanneer het dezelve verlaat om voedzel te zoeken^(⁂⁂). Het Mannetje helpt haar in 't

(*) Hist. des Voyages, Tom. XVIII. p. 21.

(†) Brunnich, Art. 30.

(‡) Dezelfde, Art. 38.

(§) Dezelfde, Art. 33.

(⁂ Linnaeus, Fauna Suec.

(⁂⁂) Brunnich, Art. 40.

[p. 151]

broeden niet, het onthoudt zich alleen op schildwagt, om het broedend Wyfe te waarschuwen of 'er eenige vyand nadert. Op die waarschuwing verbergt het Wyfje den kop en, wanneer het gevaar dringende is, neemt het de vlugt, en vervoegt zich by het Mannetje, dat, zo men wil, het Wytje straft, als eenig kwaad het Broedzel wedervaare. De Ravens zoeken de Eijeren, en dooden de Jongen. Hierom haast het Wyfje zich om de Jongen uit het nest te brengen, weinige unren naa dat ze gekipt zyn; het neemt ze op den rug, en voert ze langzaam vliegende na zee.

Naa dien tyd verlaat hun het Mannetje, en noch het Wyfje noch de Jongen komen geen van allen weder aan land^(*); maar veel Broedzels vereenigen zich in zee, en vormen benden van twintig of dertig Jongen met de Moeders, die dezelve geleiden, en onophoudelyk bezig zyn met in 't water te slaan, en met de slib en 't zand, uit de diepte, Zee-insecten en kleine Schulpvischjes te doen boven komen, waar mede zy de Jongen voeden, zo lang zy nog te zwak zyn om te duiken^(†). Men vindt deeze Jongen in Zee, in de Maand July, ook wel in Juny, en de Groenlanders rekenen hun Zomertyd naar den ouderdom der jonge Eidervogelen.

't Is eerst op 't derde Jaar dat het Mannetje de onderscheidene en van elkander asgezonderde kleuren krygt^(‡), die van 't Wyfje zyn veel rasser beslist, en over 't geheel is haar groei veel sterker dan die der Mannetjes; alle zyn ze in 't eerst bedekt met een zwartagtig Dons.

De Eider-vogel duikt zeer diep om Visschen na te jaagen, en onthaalt zich aan Mosselen en andere Schulpvisschen; zeer greetig toonen zy zich gesteld op de ingewanden der Visschen, die de Visschers uit hunne barken werpen^(§). Deeze Vogels houden zich een geheelen Winter in zee, zelfs omstreeks Groenland, zoekende die plaatzen aan de kust, waar het minst ys is, en komen alleen 's avonds aan land; of 'er moet een storm op handen zyn, waar van hunne komst by dag aan land voor een onfeilbaar voorteken gehouden wordt^(*).

(*) Willughby.

(†) Brunnich, Art. 40.

(‡) Dezelfde, Art. 46.

(§) Dezelfde, Art. 33.

(*) Dezelfde, Art. 42.

[p. 152]

Schoon de Eider-vogels reizen, en niet alleen het eene Land verlaaten om na het andere te trekken, maar ook diep genoeg in zee steeken, om ons te verbeelden dat ze van Groenland na America overgaan^(*), kunnen ze nogthans niet onder de Trekvogelen geteld worden: dewyl zy de Bevroozene Lugtstreek niet verlaaten, om welker strengheid te verdraagen hun digtgevederdheid hun in staat stelt, en in de daad het is, zonder de Noordsche streeken te verlaaten, dat zy hunne omzwervingen volvoeren; overal in zee hun voedzel vindende, waar dezelve open, en niet met ys bedekt is: zo merkt men op, dat zy aan de Groenlandsche kust komen tot de hoogte van het Eiland Disco, en niet hooger: dewyl de zee hooger op met ys bedekt is^(†), en schynt het zelfs dat deeze Vogels thans op die kusten min voorkomen dan eertyds^(‡); niet te min vindt men ze op Spitsbergen; want men herkent den Eidervogel, in de Eerg-Eend van martens, schoon hy dit ontkenne^(§), en het dunkt ons, dat wy den Eider-vogel op het Bering-Eiland, en op de punt der

(*) Brunnich, Art. 34.

(†) Anderson, Hist. Nat. d' Isl.

(‡) De Groenlanders zeggen, dat zy voorheen, in zeer korten tyd, een schuit met Eijeren van den Eider-vogel vulden, op de Eilanden omstreeks de Bal-Rivier, dat zy 'er geen voetstap op konden doen, zonder de Eijeren onder hunne voeten in stukken te trappen; doch die veelvuldigheid begint af te neemen, schoon dezelve nog verbaazend groot is. Hist. Gen. des Voyages, Tom. XIX. p. 49.

(§) De Berg-Eend is een soort van Eend, of liever van Wilde Gans, van grootte als een middelbaare Gans, de Pluimadie is onderscheiden in verschillende kleuren, en zeer schoon. Het Mannetje is wit en zwart, en het Wyfje heeft pluimen van dezelfde kleur als de Patrys. - Zy vervaardigen het nest op laage plaatzen, bekleeden het met hun eigen vederen uit den buik geplukt, welke zy met Mosch vermengen; maar zyn dezelfde vederen niet die bekend zyn onder den naam van Eiderdons. In deeze aanmerking tast martens zeker mis, dewyl alle de trekken zyner beschryvinge op den Eider-vogel passen. Wy vonden in derzelver nesten, nu eens twee, dan drie of vier Eijeren, bleek groen van kleur, en een weinig grooter dan onze Eenden Eijeren: onze scheepslieden openden ze, lieten het doier 'er uitloopen, en reegen ze aan een draad. De schepen, die vóór ons aan Spitsbergen gekomen waren, hadden eene menigte van deeze Vogelen gevangen. In de eerste dagen waren ze in 't geheel niet wild of boosaartig, maar met den tyd werden ze zo boosaartig, dat men ze niet wel kon genaaken. Op den 18 van Juny doodden wy 'er een voor de eerste reis. Recueil des Voyages de Nord. Tom. II. p. 98.

[p. 153]

Kouriles, by den Heer steller aantreffen^(*). Wat onze Noordzee betreft; de Zuidelyke streeken tot welke de Eidervogel afdaalt, zyn de Eilanden Kerago en Koma, by de Schotsche kust; Bornholm, Christiansoë, en Gothland in Zweeden^(†).

(*) De Heer steller heeft in de maand July op het Beringh-Eiland, een achtste soort van Gans gezien, omtrent van dezelsde grootte als de wit gevlekte. Dezelve is aan den Rug, den Hals, en den Buik, wit; de Vleugels zyn zwart; de zwarte Oogen zyn geel gerand; de Bek is rood, met een zwarte streep 'er rondsom, en heeft een uitwas gelyk de Gans van China, of Moscovie; deeze uitwas is kaal en geelagtig, uitgezonderd dat dezelve, van het eene einde tot het andere, bezet is met kleine zwart blauwagtige pluimpjes. De Inboorlingen zeggen, dat men deeze Gans vindt op het eerste Kurilski Eiland; doch nooit op 't vaste land aantreft. Hist. de Kamtschatka par kracheninnikow. Tom. II. p. 57.

(†) Brunnich, als boven.