Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1790

Over de lichtgeevende planten, uit j. ingenhousz, Nouvelles Experiences &c. Tom. II. á Paris 1789.
Vertaald door J.v.B.

Van den invloed der Electrique Vloeistof op de Planten, welke gezegd worden Lichtende te zyn.
Het bestaan van zodanige Planten is twyselachtig.
Men heeft wegens dezelve ongerymde en bygeloovige Denkbeelden.

In het Werk van den Abt bertholon over de Electriciteit der Plantgewassen, vind men een Hoofdstuk, waar in de Schryver verscheide voorbeelden, door zeer geloofwaardige persoonen bevestigd, bybrengt, van Plauten, welke in het duister licht geeven, en met een helderen glans blinken. - Jufvrouw eliz. christ. linné, op zekeren Zomeravond met verscheide persoonen in een Tuin van het landgoed Hammerby wandelende, zag (zegt de Heer bertholon) gelyk ook het geheel gezelschap, een soort van weerlichten voortkomen uit de bloemen van de Indiaansche Kers, van het soort, wiens bloemen een rood-bruine couleur hebben, en wier twee bovenste Bloemblaadjes zwarte streepen aan den voet hebben. Dit licht vertoonde zich verscheide maal, en had in de maand July de meeste leevendigheid, hetzelve begon gezien te worden na het ondergaan der Zonne, en duurde tot in het begin van den Nacht. In de maand Augustus was dit licht minder leevendig. - Men kan aan de weezenlykheid van dit schoon verschynzel niet twyfelen (vervolgt de Heer bertholon); want Jufvrouw linné deed het zelve haaren Vader zien, en deeze zag het vervolgens dikmaals.

[p. 107]

In sommige Journaalen is deeze Waarneeming bekend gemaakt, en de Heer linneus, de Zoon, heeft nog, in het Jaar 1782, dezelve den Heer bertholon bevestigd.

Volgens den Heer bertholon, is de Indiaansche Kers de eemgste Plant niet, welke by nacht met een eigen licht schynt, onder anderen werpt ook de Zee-aglaophotis, geduurende den nacht, vuur u.t, de Land-aglaophotis schynt slechts verlicht te zyn. - De Thalagssigle (men moet Thalassegle schryven) is ook volgens den Heer bertholon een Plant, welke des nachts in het water licht geeft; nog eene andere Plant, zegt dezelfde Schryver, draagt den naam van Aardsterre, wegens haar sterk licht.

Ik kon zekerlvk de Waarneeming van zo veele achtingwaardige ooggetuigen niet in twyfel trekken, geloofde alles naar de letter, en schoon ik nooit zelve het verschynzel konde waarneemen, was ik zodanig overtuigd, dat hetzelve in de daad plaats had, dat ik eenmaal meende iets gezien te hebben, het geen daar mede eenigzints overeen kwam. - Een jong Botanist, in de gebergten van Hongaryen, een Plant gevonden hebbende, welker wortel, zo hy zeide, in het duister gebroken werdende, licht van zich gaf, nam in myne tegenwoordigheid die proef, en ik meende zelf het te zien. - Hy gaf my, eenige dagen daar na, een stuk van zulk een wortel, het welk ik in myn kamer, in de scheemering, aan stukken brak; nog meende ik te zien, dat de gebroken einden in de daad lichtende waren; doch opmerkende, dat het binnenste van dien wortel een uitneemend witte couleur had, begon ik myne oogen te wantrouwen, en te vreezen, dat deeze zuivere witheid my bedroog; ongeduldig om te onderzoeken wat 'er van de zaak was, maakte ik myn kamer geheel en al douker, en daadelyk verdween het wonder, ziende ik geen den minsten blyk van licht meer op de afgebroken stukken, zo lang alle licht van buiten volkomen afgeslooten bleef.

Schoon wel deeze misleiding des gezichts geen reden geeft, om aan het door den Heer bertholon verhaald verschynzel te twyfelen, als by het welk de couleur van het voorwerp het oog niet kon bedriegen, wierd echter myne oplettenheid daar door opgewekt, en my eenigzins myn eigen oogen doende wantrouwen, verwekte dezelve by my veel agterdogt, omtrent het geen anderen meenden gezien te hebben; en wel des te meer, dewyl ik nimmer had kunnen waarneemen, het geen Jufvrouw

[p. 108]

linné en haar Broeder, met opzigt tot de Indiaansche Kers, meenden gezien te hebben.

Ik heb, geduurende verscheide Zomers, den geheelen Kruidtuin te Weenen, zeer dikwyls, op alle uuren van den avond en van den nacht, doorloopen, om onderzoekiugen van verschillenden aart op Planten te doen, en onder anderen heb ik de Indiaansche Kers met alle mogelyke zorgvuldigheid onderzogt. - Ik heb des avonds de potten, in welke deeze Plant bloeide, gebragt, dan eens in een plaats van den tuin, alwaar geene voorwerpen hen de Electriciteit konden ontrooven, dan eens in de stook-kassen, in een volkomen duisternis, en ik heb tot nog toe nooit eene enkele reis de minste blyk van licht, van slikkering, of eenige Electrique vonk gezien, zelfs niet ten tyde van een naby zynde donderbui.

Schoon ik dan zo gelukkig niet ben geweest, om my door myne eigene oogen van het bestaan van dit verschynzel te overtuigen, wil ik echter gereedelyk gelooven, dat het somtyds, by het overdryven van Donder-wolken, of van wolken, die zeer sterk met Electriciteit belaaden zyn, kan plaats hebben; vooral wanneer de Plant op een gestel van droog hout, een weinig boven den grond verheven, geplaatst is; want in dat geval, eenigermaate vrygesteld zynde, kan het zeer wel gebeuren, dat de Plant met de pot, en de aarde, welke daar in is, zich geëlectrizeerd bevinde. - By zulk eene gesteldheid der Lucht, trek ik dikwyls vonken, vry digt by den grond, uit eene in de lucht gespannen en geïsoleerde metaal-draad. - De Heer de saussure neemt met zyn Zak-Electrometer, die zeer gevoelig is, naby de aarde, de wyking der vlierpit-balletjes waar, en dit werktuig geeft ook my, in dezelfde gesteldheid, zeer dikwyls duidelyke blyken van Electriciteit; het blyft my echter nog zeer twyfelachtig, of zommige Planten, en met naame de Indiaansche Kers, de byzondere Eigenschap hebben van Licht te geeven. - Indien het verschynzel, 't welk Jufvrouw linné waarnam, de voorbygaande uitwerking van een Electrique wolk geweest is, zou men ook waarschynlyk die vonkjes op andere Planten gezien hebben, wanneer men op dezelve gelet had; even gelyk zulks by donderachtig weder zomtyds op andere hghaamen wordt waargenomen, waar van het volgend geval onder anderen ten voorbeeld kan strekken. - Op zekeren tyd, wanneer ik, terwyl een indedaad verschriklyke Donderbui, welke verscheide on-

[p. 109]

gevallen veroorzaakte, over de Stad trok, bezig was op een plat van myn Huis, 't welk boven alle de omliggende gebouwen verheeven was, Electrische Proeven te neemen, bemerkte zekere Dame, welke voor het vensterraam, van een Huis tegen het myne over, zat te breijen, dat op de punten van haare breinaalden vonkjes verscheenen, welke met een gesis glinsterden, terwyl de Donder van rondomme brulde; zy vermaakte zich eenige ogenblikken met dit nieuw verschynzel; dan weldra bevong de vrees haar zodanig, dat zy het breiwerk van zich wierp, en van het glasraam dieper in de kamer vlugtte: vervolgens een weinig van den schrik hersteld zynde, zag zy, door het raam, dat ik op het plat Proeven nam, gelyk ik byna altyd ten tyde van Donderbuien deed, en zedert dien tyd houd zy zich ten vollen overreed, gelyk ook veele andere van myne gebuuren, dat ik den blixem uit den Hemel trek, en, by elke Donderbui, de nabuurschap, zo wel als my zelve, en allen die by myne Proeven tegenwoordig zyn, in groot gevaar breng, van door den Blixem getroffen te worden. - Geduurende dat ik op een ïsoleer-bank stond, houdende een blooten Degen met een scherpen punt naar den Donderwolk gericht, konden de omstanders bekleedde vlessen laaden, wanneer zy den knop tegen myne beenen hielden, en myn geheel lighaam scheen straalen uit te geeven, wanneer men my naby kwam^(a). - Het zelfde dat my op het plat van my Huis gebeurde, geschiedt ook somtyds, wanneer men op een wel vrywerkende ïsoleerbank, op de aarde, in een ruime en open plaats, ver van Boomen en gebouwen staat; en 'er is geen twyfel, dat dit ook somtyds de Planten gebeurt, vooral even voor dat de Donderregen valt, dewyl de nog drooge aarde als dan vrywerkend is; doch (ik herhaal het) dit verschynsel behoort tot de Electriciteit der aarde, der wolken, en van de laag des Dampkrings, welke tusschen beide is; en is in 't geheel geen byzondere eigenschap van sommige Planten, met uitsluiting van andere^(b)

(a) De Electrieiteit was, geduurende deeze Donderbui, dan eens Positis, dan wederom Negatif, gelyk dit gewoonlyk plaats heeft.

(b) Deeze vonkjes, of Electrique liehtjes, welke men dikwerf by Donderbuijen op sommige lighaamen ziet, zyn van alle tyden gezien geweest. - De Ouden gaven ze de naamen van Castor, Pollux, Helena, enz. wanneer zy dezelve op de masten der Schepen zagen. De vlam, welke by Donder-weder op het Hoofd van den jongen julus speelde, was waarschynlyk van die natuur.

Eece levis summo de vertice visus Juli
Fundere lumen apex, taetique innoxia molli
Lambere flamma comas et eireum tempora pasci.

Virg. AEn. II. v. 682.

De Oude Schryvers van Geschied-verhaalen, onder anderen livius, verhaalt, dat men een vlam op het Hoofd van Servius Tullius, toen hy nog een kind was, gezien heeft. Ovidius maakt 'er ook gewag van.

Signa dedit genitor, tum cum caput igne corusco

Contigit; inque coma flammeus arsit apex.

Fast. 17, v 635.

Dergelyke verschynzelen zyn niet zeer zeldzaam. De Ouden beschouwden dezelve altyd als wonderen door de Goden voortgebragt.

[p. 110]

Ik zoude zeer gaarne de andere Planten, welke de Heer bertholon onder de Lichtgeevende telt, hebben onderzogt, indien ik dezelven had kunnen vinden. - Ik ken de Plant niet, welke hy Aglaophotis noemt, noch ook de Thalassegle; zy worden ook in de Werken van linneus niet gevonden, en geen der Kruidkundigen, by welke ik 'er onderzoek naar deed, had immer dien naamen hooren noemen; die, welke de Heer bertholon Aardsterre noemt, is by de Kruidkundigen niet beter bekend; doch dewyl de Heer bertholon, van deeze Plant spreekende, zegt, ‘Men geeft voor, dat dezelve, na de straalen der Maane ingedronken te hebben, zich des nachts opent, en als een Sterre schynt,’ heb ik eenig vermoeden, dat het de Tremella nostoc van linneus is; om dat de gemeene man van dit soort van Planten zeer veel wonderen verhaalt, alle zo kinderachtig als ongerymd en bygeloovig, en dus niet waardig, dat men 'er zich mede ophoude. - In Duitschland draagt dezelve den naam van gevallen Sterre, en veel andere belaglyke naamen. - Zy, die deeze Plant, na den Regen, opzoeken, om ze aan de goudzoekers te verkoopen, noemen dezelve Sternreisper of Stern scheizer. Paracelsus noemt ze Hemelblad (coeli solium), andere Schryvers Aardbloem, Hemel-

[p. 111]

bloem; en in Oostenryk maaken 'er de goudzoekers nog veel werk van, en gebruiken ze veel, om 'er het algemeen geneesmiddel uit te trekken, of den Steen der wyzen; twee Hersenschimmen, welker najaagingen nog by aanhoudenheid het hoofd dier lieden doet draaijen.

Indien myn vermoeden gegrond is, durf ik zeggen, dat de voorgewende Lichtgeeving der Aardsterre een Fabel is, gelyk alle de overige wonderen zyn, welke door bygeloovige inbeeldingen aan deeze Plant worden toegekend^(c). - Ik heb een korte beschryving van deeze zogenoemde Plant in het tweede Deel myner Mengel-

(c) Het is byna ongelooflyk, welke ongerymdheden van dit slag het bygeloof heeft voortgebragt. - De goud-zoekers verhaaien ook nog groote wonderen van een Plant Osmunda lunaria genoemd, welke zy gebruiken om de verandering der metaalen te bewerken. Etzlerus zegt, onder anderen (Isag. Phys. Mag. p. 173), dat dezelve onder het gebied der Maane staat, en derzelver verwisselingen nabootst. - Pythagoras, en na hem democritus, hebben veel Werks gemaakt van Planten, aan welke zv tooverkragten toeschreeven, en van welke zy wonderen verhaalen, te dwaas om 'er eenig geloos aan te hegten. - Democritus zegt, volgens plinius^(*), dat de Plant genoemt Aglaophotis, welke in Arabien tusschen de Marmer-rotzen wast, deezen naam verkreegen heeft uit hoofde van derzelver allerschoonste couleur, en dat de Toovenaars 'er zich dikwyls van bedienen, om de onderaardsche Goden op te roepen. - Hy zegt, dat een Plant, welke op het Hoofd van een Beeld wast, altoos, naar de gedagten van het gemeen, daadelyk de Hoofd-pyn geneest, wanneer men dezelve, in Linnen, van een bruine eouleur, gewikkeld, aan de kleederen van de zieken legt^(**). Democritus verhaalt ook vreemde zaaken van de Plant, welke by de Rivier de Indus wast, en Thalassegle, gelyk ook Potamautis heet, dezelfde misschien, welke aelianus aglaophotis aquatica noemt. - Deeze Planten wierden geaent des nachts lieht te geeven, ook schynt dit de benaaming zeive te kennen te geeven; want aglaophotis wordt afgeleid van ἀγλαὸς (splendidus) glinsterend, en ϕως lumen) licht; ϑαλασσαιγλη (want dus moet het woord geschreeven worden) komt van ϑαλασσα, (mare) de zee, en ἄιγλη, (fulgor) glans. - Die meer ongerymdheden, welke de Ouden, en zelfs laatere Schryvers, van Maan-planten of lichtgeevende Planten verhaalen, begeert te weeten, kan dezelve vinden by gesnerus^(*), die een groot aantal beschryft, van welke zich de goudmaakers bedienen om de metaalen te veranderen^(**), schoon hy zelve alles, wat men 'er van verhaalt, voor ongerymde en belachlyke fabels houd. - Hy voegt 'er by, dat hy nooit een enkele lichtende Plant heeft kunnen vinden.

(*) Hist. Nat. lib. XXIV, Cap. CII.

(**) Hist. Nat, Cap. CVI.

(*) Conradi gesneri Medici, de raris et admirandis herbis, quae, sive quod noetu luceant, sive alias ob causas, lunariae nominantur, et obiter de aliis etiam rebus, quae in tenebris lueent, commentariolus.. Hafnioe, anno M. DC. LXIX.

(**) Dissolvunt incantationes, fugant daemones, feras omnes figurant. Spiritus per cas in ampulla includi possunt; adhibitis ritibus magicis seras et clausuras aperiunt.... Si cum suceo de caule ejus mereurium ferrefacias, in lapidem rubentem convertetur, qui tritus argentum in aurum mutat. &. ibidem.

[p. 112]

werken, in den Jaare 1784 te Weenen gedrukt, ingelast, en het waarlyk verwonderlyk inwendig samenstel in eene Afbeelding vertoond. - Ik ben het met den Heer bertholon volkomen eens, dat, dewyl wy reeds verscheide lichtgeevende en Electr que Dieren kennen, het wel der moeite waardig is, onderzoek te doen, of ook sommige Planten die eigenschap bezitten; en ik hoop met hem, en met de Heer d'alembert, dat men t'eeniger tyd Planten zal ontdekken, welke even als de Sidder-aal een Electriquen schok geeven aan den geenen, die 'er naby komt; maar ik ben nog zo overreed niet, als die Schryver schynt te zyn, dat men tot hier toe eenige lichtende of Electrique Planten kent^(d), en dewyl de Heer ber-

(d) In het Journal de Physique, voor de maand Augustus 1788. pag. 111 zie ik, dat de Heer haggren de vonkjes or flauwe weerlichtjes, welke de bloemen der Indiaansche Kers, na het ondergaan der Zonne, volgens de Waarneeming van Jufvrouw linné, geeven, bevestigt. Hy zegt dat dezelve 't allerzichtbaarst zyn in de bloemen der goudsbloem (calendula officinalis), dit licht (zegt hy) is meer zichtbaar in de geele vuurcoleurige goudsbloemen, maar byna niet te zien in de bleeke. In de maanden July en Augustus heeft hy dit licht waargenomen. - Hy zegt het gezien te hebben op de roode Lelye, (Vlium bulbiferum), op de Oostindische Angeher (tagetes patula et erecta) en somtyds op de geele vuurcoleurige Zonnebloem (helianthus annuns). Zie N. Alg. Vad. Lett. IV D. 2de St. bl. 65.
Zedert ik dit las, heb ik, in het begin van de maand September 1788, by eenen schoonen avond, vergezeld van verscheide goede Waarneemers, alle de bloemen onderzogt, welke wy in de Koninglyke tuin te Parys vonden, zonder eene enkele te kunnen vinden, die eenigen blyk van weerschyn gaf. - Ik heb vervolgens verscheide Liefhebbers der Kruidkunde verzogt, hier omtrent nader onderzoek te doen, en niemand heeft het verschynzel tot nog toe kunnen waarneemen, zo dat hetzelve nog onzeker blyft.

[p. 113]

tholon slechts het getuigenis van anderen, met opzicht tot de genoemde eigenschap dier Planten, bybrengt, hel ik nog over om te denken, dat hy de Indiaansche Kers (een Plant, die om derzelver schoonheid overal wordt aangekweekt) onderzoekende, ten einde met eigen oogen een verwonderlyk Verschynzel te zien, 't welk anderen meenden gezien te hebben, even zo ongelukkig als ik, geweest is, van niets byzonders gezien te hebben; en dit komt my te waarschynlyker voor, dewyl hy niet zegt het wonder zelve gezien te hebben, noch aan de Keis, noch aan de Aard-sterre; schoon de laatste byna overal, na gevallen Regen, te vinden is: en ik worde in die gedagten te meer bevestigd, dewyl hy in 't zelfde Hoofdstuk (ten blyke dat hy, als een Echt Wysgeer, de Natuur zelve ondervraagt,) eenige Proeven, met de Dictamnus of Esschen-kruid genomen, opgeeft^(e), en de uitkomst van dezelve met die oprechtheid en zorgvuldige nauwkeurigheid, welke in zyne werken heerscht, verhaalt: ten bewyze, dat hy, als een verlicht Wysgeer, verre verwyderd is van dat verachtelyk bedrog, waar door men somtyds enkele Hersenschimmen voor wezenlyke zaaken wil doen doorgaan, ten einde de bouwstoffen te doen samenhangen, welke men meent nodig te hebben, om een Systhema van eigen vinding op te richten.

(e) Wanneer men met een brandend stuk papier, of een kaars, het Esschenkruid nadert, verneemt men een kraakende vlam. - Ik heb myne gedagten over de oorzaak van dit schoon verschynzel opgegeeven, in het Eerste Deel van myn Werk, Proeven op Planten.

(*) Hist. Nat. lib. XXIV, Cap. CII.

(**) Hist. Nat, Cap. CVI.

(*) Conradi gesneri Medici, de raris et admirandis herbis, quae, sive quod noetu luceant, sive alias ob causas, lunariae nominantur, et obiter de aliis etiam rebus, quae in tenebris lueent, commentariolus.. Hafnioe, anno M. DC. LXIX.

(**) Dissolvunt incantationes, fugant daemones, feras omnes figurant. Spiritus per cas in ampulla includi possunt; adhibitis ritibus magicis seras et clausuras aperiunt.... Si cum suceo de caule ejus mereurium ferrefacias, in lapidem rubentem convertetur, qui tritus argentum in aurum mutat. &. ibidem.