Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1790

Beschryving van eene Electrizeermachine, en van de Proefneemingen, met dezelve in het werk gesteld, door J.R. Deiman, M.D. en A. Paets van Troostwyk. Te Amsterdam, by W. Holtrop, 1789. In gr. 4to, 93 bl.

Dit wel geschreeven Werk vervat, behalven eene zeer naauwkeurige Beschryving, en op twee agter het zelve gevoegde koperen Plaaten duidelyk afgebeelde Electrizeermachine, teffens een aantal Proefneemingen, om daaruit de groote kragt, welke met dit werktuig kan gedaan worden, te bewyzen.

Deeze Machine is naast die, welke in teiler's Museum te Haarlem gevonden word, de grootste en beste die er tot nog toe vervaardigd is, en daar het uit de gedaane Proeven blykt, dat dezelve in verscheide gevallen met die van Teiler's werktuig in kragt en werking gelyk staat, zo verdient dezelve, zo veel te meer, de opmerking der Natuurkundigen en Liefhebbers deezer Proefneemingen, om dat dezelve vooreerst zo

[p. 502]

veel minder in prys is, en ten tweeden veel gevoegelyker kan geplaatst en gemakkelyker gebruikt worden.

Wy zullen een korte schets er van uit het Werk zelve ontleenen. Na dat de doorkundige Schryvers, in een kort Voorbericht, de nuttigheid aangetoond hebben, om, tot het verkrygen van nieuwe ontdekkingen in dit vak der Weetenschappen, zich van groote werktuigen te bedienen, die de gewoone, en tot heden in gebruik zynde, in vermogen, verre te boven gaan, en er bygevoegd hebbende, dat zy alle de volgende proeven gemeenschappelyk verricht hebben met den Heer Cuthbertson, die ook het werktuig vervaardigd, en met hun die verandering uitgedacht heeft, waarin dit werktuig van dat van Teyler onderscheiden is, gaan zy over tot de beschryving der Electrizeermachine en der Proefneemingen met derzelver Conductor in het werk gesteld.

Het Werktuig bestaat uit twee glazen schyven, elk van 31 duim middellyn, in Frankryk in dezelfde fabriek gemaakt, waar die van het werktuig van Teyler vervaardigd zyn; derzelver afstand is 7 duimen, op denzelfden ás gesteld, en worden elk door vier met leder bekleedde kussens, welke met lappen van gewaschte zyde taf voorzien zyn, gewreeven.

De geel koperen ás, welke door de schyven gaat, is van 1½ duim dikte, en op de plaats alwaar hy door de schyven gaat met een houten bos omzet, welke met een lak- of harstachtig cement bekleed is, gelyk ook de schyven tot op 3 duimen afstand van den ás met een dun bekleedzel van vuurlak bedekt zyn.

Voorts is aan het einde der ás, het welk na de kruk gaat, een stuk massief glas ter lengte van 10 duimen, en welks middellyn van 2 duimen geheel bekleed is met een schyf van lak en harst, aangebragt, aan welke door een koper monteerzel een palmhouten kruk gehegt is, welke 22 duimen middellyn beschryft, en door één man gemakkelyk rond gedraaid kan worden.

De stylen, welke het werktuig ophouden, zyn van massief glas genomen, en drie in getal, waar van twee nevens elkander aan het voorste gedeelte, en de derde op zich zelf aan het achterste gedeelte, van het werktuig geplaatst is.

De verdere verbinding en zamenstelling daar van dient in het Werk zelve nagezien te worden.

De geel koperen Conductor bestaat uit vyf buizen, welks armen de gedaante heeft van een winkelhaak, waar van de ontfangstukken met vyf staalen punten ter wederzyden voorzien zyn, die aan het einde naast aan den ás, in een wel af-

[p. 503]

gerond stuk palmhout eindigen, en welke een afstand van den ás hebben van 8 duimen; in het lichaam des Conductors en den koperen knop, welke het einde daar van uitmaakt, bevinden zich eenige gaaten, waarin, naar den aart der Proeven, koperdraaden kunnen geplaatst worden.

De geheele Conductor word gedraagen door een styl van massief glas van 2 duimen middellyn en 2 voeten hoogte, het welk boven en in het midden met een harstachtig bekleedzel bedekt is, en van onderen een houten voet heeft.

Deeze zelfde Conductor dient zo wel tot de positive als negative werking; doch, behalven dien, bezigen de Schryvers nog een anderen Conductor, dien zy den tweeden negative Conductor noemen, welke zy vervolgens beschryven: en die, zonder een styl te behoeven, aan de Machine zelve aangebragt kan worden.

Tot de positive bewerking heeft deeze Machine door middel van koperdraaden, ter dikte van ¼ duim, welke met de kussens en kap in verbinding zyn, langs den zolder en de muuren afdaalende tot in een riool, dat bestendig met grondwater gevuld is, als mede, door een anderen draad, welke langs het voetstuk der Machine afdaalt, en tot onder den voet des Conductors verlengd is, gemeenschap met alle zulke lichaamen, welke best geschikt zyn om de nodige electrike stoffe aan te voeren, of terug te brengen.

De verandering, welke er tot de negative bewerking nodig is, benevens eene aanmerkelyke verbetering in opzicht van Teyler's Machine hier by aangebragt, laaten geene verkorte beschryving toe.

Hier op volgen de Proefneemingen met den Conductor in het werk gesteld, waar van de uitkomst zo wel van de positive als negative bewerking teffens doorgaande word opgegeeven. Wy zullen er eenige van mededeelen.

By de positive heeft de vonk gewoonlyk de lengte van 11½ duimen, is van een kronkelende gedaante, en, op het oog te bepaalen, de dikte van 1/8 duim, waar uit verscheide kleine straalen zydelings uitschieten ter lengte van 2 a 3 duimen, alle in eene richting van den Conductor afgekeerd.

By de negative 3¼ duimen, met dezelfde kronkelingen als de positive; doch minder dik, en de daar uit schietende zydelingsche straalen zyn in hunne richting naar den Conductor toegekeerd.

De positive vonk, langs een met koper vylzel bestrooide plank geleid, sloeg bestendig de lengte van 12 voeten af. By

[p. 504]

de negative geschiedde zulks niet verder dan tot de lengte van 6 voeten.

De vonken op staalen punten afspringende, geschiedde zulks by de positive bewerking op 1/8 en 7/16 duim, by de negative 1/8.

Na nog eenige andere Proeven, volgt er een ten bewyze, dat eene enkele vonk, door de geslooten hand, elleboog of op den knop eens koperen bols, dien men in de hand houd, uit de Conductor getrokken, een schok veroorzaakt even sterk als die van een gelaaden Leydsche vles van een vierkanten voet bekleedzel: genoegzaam hetzelfde vond by eene gunstige lugtsgesteldheid, in de negative bewerking, insgelyks plaats.

De kragt deezer Machine blykt verder daar uit, dat, door middel eener vonk, buskruid, tonder, zwam en harst kan ontstoken, en olyf- en terpentyn-oly ontvlamd worden, zo wel door de positive als negative bewerking. Niet minder gelukte de Proef, om het bladgoud door eene enkele vonk te doen smelten, als mede een geheel spel speelkaarten te doorbooren, ja zelfs het dooden van kleine vogels kan door een of meerdere vonken geschieden.

Na nog eenige Proeven, dienende om het groote vermogen van dit werktuig aan te toonen, beschreven te hebben, benevens, eene unstergelykende Electrometer van den Heer Brook, gaan de kundige Schryvers, in de 2de Afdeeling, over tot het beschryven der Battery en der Proeven, welke daar mede door hun genomen zyn, waar uit gebleeken is, dat, schoon al dit werktuig niet in alles met dat van Teyler's zo veel grootere Machine gelyk staat, het zelve echter, in evenredigheid van derzelver hoegrootheid, deeze in werking te boven gaat. Doch ons bestek laat niet toe, om eenige staaltjes uit deeze Proefneemingen op te geeven, gelyk wy uit de eerste Afdeeling gedaan hebben.

En wy oordeelen zulks te meer onnodig, daar ieder Liefhebber van zoortgelyke werktuigen en bewerkingen, ongetwyffeld zich van het Werk zelve zal voorzien, ten einde er een nuttig en aangenaam gebruik van te kunnen maaken.

Verpligt is men, intusschen, aan deeze Heeren, zo wel voor hunne onvermoeide vlyt in het uitdenken der verbeteringen van dit werktuig, aangewend; als mede ook voor hunne keurige Beschryving, zo wel van de Machine zelve als van de daar mede verrigte proeven, waar door deeze, thans door de geleerde waereld zo zeer beroemd en alom geoeffend wordende, bewerkinge der Electriciteit, geen geringe verbetering en aanwas verkregen heeft.