Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1789

[p. 475]

Emilia Wertheim. Eerste Deel. Met Plaaten. In 's Gravenhage by J.v. Cleef. 1789. Behalven de Voorrede, 308 bladz. in gr. octavo.

Aan 't hoofd van dit Werk vindt men, in de Voorreden, eene soort van Verhandeling over de Romans, met betrekking tot derzelver geoorloofdheid en nuttigheid, welke en Schryvers en en Leezers van Romans met vrugt kunnen doorbladeren. Met ter zyde stellinge van kwaade Romans, die geschikt zyn, om de zeden te verbasteren, en natuurlijk een verdervelyken invloed hebben, beweert de Schryver, op goede gronden, dat het opstellen van leerzaame Romans zo wraakbaar niet is, als het aan zommigen voorkomt; en dat men 't veel eer, wanneer ze behoorlyk ingerigt zijn, als ten uiterste nuttig voor de menschlyke zamenleving heeft te beschouwen: zo dat zelfs een Man van Studie zig niet hebbe te schaamen, om gebruik te maaken van een dienstig middel, dat zo dikwerf schandelyk misbruikt is geworden. - In die overtuiging heeft de Autheur een geschrift opgesteld, dat men, naar welgevallen, den naam van een Roman kan geeven, of 'er dien aan weigeren; als hebbende wel het omkleedzel van een Roman, maar zynde, volgens des Autheurs bedoeling, eigenlyk geen Roman. Het behelst naamlyk niet zo zeer, als een hoofdbedoelde, eene liefdegeschiedenis en de taal van tedere gevoelige Gelieven; ‘maar de beoordeeling van eene saamgestelde handeling uit het menschlyk leven, eene schatting en prysstelling van het karakter der genen, die in deeze handeling deel genomen hebben, en gevolgtrekkingen, lessen, waarheden en waarschuwingen, die men uit die handeling en uit het karakter deezer persoonen trekken kan.’ - Ter voordragte hier van strekt de ontvouwing der geschiedenisse van eene in haar zedelyk character miskende jonge Juffrouw; en 't hoofdbedoelde des Schryvers is de Leezers te wapenen, tegen eene voorbaarige beoordeeling van den Evenmensch, vooral op het uiterlyk vertoon, zonder agt te geeven, op de byeenkomende omstandigheden, of de betrekkingen, beweegreden, enz. gade te slaan; het welk eene reeks van nadeelige gevolgen kan hebben. Dit geeft hem tevens aanleiding tot menigerleie aanmerkingen, betreffende de Menschkunde en de waarde der menschlyke handelingen; midsgaders tot lessen wegens de opvoeding, en waarschouwingen tegen een onvoorzigtig gedrag. Onze Autheur heeft, in de uitvoering van dit alles, eene schryfwyze gehouden, waar in het aangenaame en nuttige zig op eene uitsteekende wyze te zamen paart; uit welken hoofde zyn Geschrift, ten aanzien veeler byzonderheden, met het hoogste regt leerzaam genaamd, en als zodanig aangepreezen mag worden; vooral aan hun, die een Roman, of een Geschrift, onder zulk een voorkomen, niet slegts tot tydverdryf leezen, maar met

[p. 476]

oogmerk om 'er nuttige leeringen uit te trekken. - Wy kunnen ons, zonder te breedvoerig te worden, met het beloop van dit Stuk niet wel ophouden; liever zullen wy, tot een staal van het leerzaame, hier nog de trouwhartige vermaaning bybrengen, welke Emilia, (die by ondervinding wist, wat het zy, een goeden naam, schoon onschuldig, te verliezen,) aan Sophia geeft, by gelegenheid dat deeze, onvoorzigtig, een stap gedaan had, welke, zo zy kwaadaartig opgemerkt ware, haar character kon doen miskennen. - Na Sophia onder 't oog gebragt te hebben, hoe ligt een jonge Juffer haar goeden naam kan verliezen, vervolgt zy in deezer voege.

‘En is ééns onze goede naam weg, dan is met hem een groot deel van ons geluk, van onze huislyke en stille vreugde, van onze gezellige en onschuldige vermaaken, ter neder geveld. Van edele en goede menschen veracht, uit hunnen kring verbannen en verstooten, moeten wy ons of in ons zelven besluiten en ons zelven alleen genoeg zyn, of, als wy dit niet kunnen doen, de verkeering en het gezelschap van min edele en goede, misschien wel van slechte en gering geachte, lieden zoeken. En dus vallen wy steeds dieper in de meening der menschen; gesteld ook, dat wy onschuldiger en zuiverer waren, dan iemand van die allen, welke ons, zo liefdeloos, hard en onchristelyk veroordeelen en verwerpen. Hebben wy ééns onzen goeden naam verlooren, het geen thans in den mond der menschen het zelfde is, als onze deugd en onze eere, dan is het moeilyk, dat wy hem schielyk weder krygen kunnen.

De wereld laat zich gemaklyk misleiden en bedriegen, zo lang als zy nog niet van het tegendeel overtuigd is; het is daarom op zich zelven zo veel gemaklyker, om de achting en goede meening van goede menschen te bekomen, en zich eenen goeden naam te verwerven. Maar gelooft de wereld ééns misleid, ééns in haare meening bedroogen te zyn, dan word haar hoogmoed gaande, zy schaamt zich over haare ligtgeloovigheid, zy vreest het verwyt van onverstand en dwaaling, en wil zich nu voor de tweede keer niet bloot stellen voor de smertende vernedering, van in het zelfde voorwerp tweemaal mis te tasten. Daar door word zy onrechtvaardig en onbillyk. Geen aanhoudend arbeiden, geen voortgezette poogingen, geene verloocheningen en opofferingen van de vervolgde en onderdrukte persoon kunnen haar zo ver brengen, om weder voordeelig van haar te denken, weder toegeeflykheid omtrent haar te gebruiken. Zy gaat in haaren verkeerden waan dikwils zo ver, dat zy deugd tot ondeugd en waarheid tot valschheid maakt, en alle die poogingen, verloocheningen en opofferingen, aan valsche en onedele beweeggronden toeschryft.

Maak my de tegenwerping niet, lieve sophia, dat men om het babbelen, om den laster en verdichtingen, van slechte men-

[p. 477]

schen niets moet geven, indien slechts het betere en edelere deel der menschen ons hunne achting en goed gevoelen niet onttrekt, en als of het ons onverschillig moest zyn, wat het gemeen en aanzienlyk kanailje van ons denkt of houd. Ik heb my zelven deeze bedenking gemaakt, maar met hulp van mynen broeder ben ik op andere gedachten gekomen.

De welgezinde en welwillende mensch laat zich maar al te ligt van den sterken stroom mede voortsleepen, en word tegen zynen wil, tegen zyn oogmerk aan, hard en onbillyk. Hy onderstelt zelden booze doeleindens, denkt overal het beste, en nergens het slimste; hy kan daar geene oorzaaken van nyd en achterklap en boosheid vermoeden, daar hy zelf geen nyd of achterklap, of boosheid in het hart voelt. Hy hoort het één en ander oordeel over een ander, men vertelt deeze of geene handeling, deeze of geene gebeurtenis, met zulke omstandigheden, en met zulke naauwkeurigheid; hy hoort van meer persoonen, omtrent welke hy geen reden heeft, om eenig soort van wantrouwen te hebben, dezelfde zaak, hoewel met verandering van omstandigheden, toch altyd met het wezenlyke, vertellen. In 't eerst zal wel zyn goed menschlievend hart tegenwroeten, en weigerig zyn, om alle die vertellingen en geschiedenissen geloof te geven, maar zo veele overeenstemmende berichten van even zo veel onderscheiden kanten, brengen hem allengskens zo ver, dat hy daar iets gelooft, daar zelfs zyn hart hem van het tegendeel zou wenschen te overreeden, en daar iets voor waar houd, waar tegen de menschlyke deugd hem twyfelingen opwerpt; maar hy gelooft het nogthans, en houd het desonaangezien voor waar, en zyn menschlievend hart, en geloof aan de menschlyke deugd, met alle zyne braave en welmeenende wenschen, helpen en dienen den genen, die zynen goeden naam verlooren heeft, nergens anders toe, dan dat hy, ter vermeerdering van zyn lyden, zich ook nog van troost beroofd ziet, en zich bewust is, dat hy by de beste menschen onbekend zy.

Zo veel is zeker, dat deeze goede mensch de ellende van zulke ongelukkigen niet zal vermeerderen, en drukkender maaken, maar men kan ook niets meer van hem verwagten, niets meer van hem vorderen, dan de vervulling der pligten van algemeene menschlievendheid. Hy moet, volgens grondbeginzels, daar hy my dienen kon, my zynen dienst weigeren, om dat een ander, die denzelven meer waardig is, daardoor zou kunnen lyden; hy mag, ten mynen voordeele, geen goed getuigenis geven, om dat hy door dit getuigenis een ander zou kunnen benadeelen.

En zouden wy vrouwen wel zo onverstandig en dwaas zyn, om te gelooven, als hadden wy de diensten of het goed getuigenis van eenen eerlievenden mensch niet nodig, om dat wy niet zo zeer als de mannen in de belangen en bezigheden van 't mensch-

[p. 478]

lyk leven ingewikkeld zyn? ô Myne sophia! laat ons dat niet denken, hoe gemeen en gewoon dit ook van onze Kunne geschieden mag. Onze bestemming is zodanig met de bestemming der andere Kunne verbonden, dat zy in den grond maar één uitmaakt; en dezelfde bestemming moest ons toch tot dezelfde pligten, tot waarneeming en vervulling van gelyke verbindtenissen opleiden.’