Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1788

Proeve, over den oorsprong, den pligt, en het aanbelang der oordeelkunde.

(Uit het Engelsch.)

Rechtschaape Oordeelkunde is de Toepassing van Smaak en Gezond Verstand op de fraaije Kunsten. Haar voorwerp in het schoone en gebrekkige in elk voortbrengzel te onderscheiden; van byzondere voorbeelden tot algemeene beginzels op te klimmen, en dus regels of besluiten te vormen, betreffende de onderscheide soorten van Schoonheid, in de Werken van Vernuft.

De Regels der Oordeelkunde worden niet opgemaakt, door eene aaneenschakeling van afgetrokke redenkavelingen, onafhangelyk van voorbeelden en waarneemingen. Dezelve is eene Kunst, geheel op de Ondervinding gegrond; op de ontdekking van zoodanige schoonheden als de maatstok van Smaak het naast by komen, dat wil zeggen van zodanige schoonheden, als men bevonden heeft dat de Menschen algemeenst behaagden. By voorbeeld, de Regels van aristoteles, wegens de Eenheid van Bedryf in het Treurspel en het Heldendicht, waren geen Regels eerst ontdekt door redenkaveling en dan op de Dichtkunst toegepast; maar ontleend uit het geen homerus en sophocles gedaan hadden; zy waren gegrond op het waarneemen van het grooter vermaak, 't geen wy scheppen uit het verhaal van een bedryf 't welk één en geheel is, dan 't welk wy ontvangen van het ophaalen eeniger niet aaneen hangende gebeurtenissen. Dusdanige waarneemingen, den oorsprong eerst ontleenende uit gevoel en ondervinding, bevondt men, by onderzoek, zo eenstemmig met de Rede, en de beginzelen der Menschelyke Natuure, dat men ze in vaste Regels veranderde, en 'er gebruik van maakte in het beoordeelen van de waarde eens Opstels. - Dit is het natuurlyk verslag van den oorsprong der Oordeelkunde.

Een meesterlyk Vernuft, 't is waar, zal van zichzelven, zonder aanleeren, iets in diervoege opstellen, dan het met de weezenlykste regelen der Oordeelkunde overeenstemt: want daar

[p. 198]

deeze Regels op de Natuur gegrond zyn, zal de Natuur, in de beoefening, ze dikwyls opleveren. Meer dan waarschynlyk hadt homerus geen kennis aan eenige Stelzels in de Dichtkunst. Door 't Vernuft alleen geleid, stelde hy eene geregelde Geschiedenis in verzen op, welke de geheele Naakomelingschap bewonderde.

Maar dit levert geen bewys tegen de Nutheid der Oordeelkunde op, als een Kunst beschouwd. Want, dewyl geen Menschlyk Vernuft volmaakt is, wordt 'er geen Schryver gevonden, of hy kan bystand ontvangen uit de oordeelkundige waarneemingen over de Gebreken en Schoonheden zyner Voorgangeren. Geene Waarneemingen of Regels, in de daad, kunnen de plaats van Vernuft bekleeden, of 't zelve, waar het ontbreekt, instorten. Maar zy dienen menigmaal om 't zelve in een behoorelyk kanaal te leiden; zy kunnen de buitenspoorigheden verbeteren, de regtmaatigste en eigenaartigste navolging der Natuur aanwyzen. Oordeelkundige Regels zyn hoofdzaaklyk geschikt, om de misslagen, die vermyd moeten worden, aan te wyzen. De voortbrengzels van uitsteekende schoonheden zyn wy aan de Natuur verschuldigd.

De bygebragte aanmerkingen zullen ons in staat stellen, om te oordeelen over de klagten, die zekere Schryvertjes, zints lang, gewoon zyn, tegen de Oordeelkundigen en de Oordeelkunde uit te storten. Men heeft de Oordeelkundigen afgebeeld als de grootste bedwingers van de aangeboore Vryheid des Vernufts, als de smeeders van onnatuurlyke kluisters voor de Schryvers, tegens wier geweldaadige vervolging zy de bescherming des Gemeens inroepen. Dusdanige smeekende Voorredens zyn niet geschikt, om gunstige denkbeelden in te boezemen, wegens het Verstand der Schryveren: want elk goed Schryver zal gaarne zyn Werk, naar de Regelen van Gezond Verstand en Goeden Smaak, laaten beoordeelen. De verklaaringen, tegen de Oordeelkunde, steunen meestal op de veronderstelling, dat 'er Oordeelkundige Menschen zyn, die, volgens de Regels, niet naar Gevoel, oordeelen: 't welk zo verre van de waarheid verwyderd is, dat zy, die in deezervoege vonnissen, voor Pedanten of Schoolvossen, en geen Oordeelkundigen, moeten gehouden worden; want alle Regels van rechtschaape Oordeelkunde zyn oorspronglyk gegrond op Gevoel; en Smaak en Gevoel zyn noodig, om ons te geleiden in de toepassing van deeze Regels op elk byzonder geval. Naardemaal 'er niets is, waar in alle soorten van Persoonen zich gereeder laaten voorstaan, bevoegde Regters te weezen, dan in Werken van Smaak, valt 'er geen twyfel aan, of het getal van onbevoegde Kunstregters zal altoos zeer groot weezen. Maar dit levert geen meer gronds op, om, in 't algemeen, tegen de Oordeelkunde uit te vaaren, dan, het aantal van

[p. 199]

slegte Philosophen of Redenkundigen, tegen de Wysbegeerte of de Rede.

Een schynbaarder tegenwerping kan tegen de Oordeelkunde worden ingebragt uit de toejuiching, welke zommige Werken ontvangen hebben van het Gemeen, die, nauwkeurig bezien, bevonden worden, tegen alle Regelen, door de Oordeelkunde vastgesteld, aan te loopen. - Het Gemeen, in de daad, is de Opperste Regter, op welken men zich ten laatsten, in elk Werk van Smaak, moet beroepen; de maatstaf van den Smaak gevormd zynde op de Gevoelens, natuurlyk eigen en gemeen aan allen. Maar dikwyls oordeelt men te schielyk, over dit begrip des Gemeens. De egte Smaak des Gemeens blykt niet altoos in de eerste toejuiching verleend, op het in 't licht komen van eenig nieuw Werk. Zo de groote als kleine Gemeente kan ingenomen en verblind worden door oppervlakkige schoonheid, welker bewondering, binnen kort, verdwynt; zomtyds kan een Schryver, voor eene wyl, eene groote agting verwerven, enkel, door dien hy zich schikt naar de Driften, de Vooroordeelen, de Partyschappen, de Bygeloovige Begrippen, die, voor een tyd, bykans een geheel Volk kunnen beheerschen. Hoewel, in zulke gevallen, het Gemeen moge schynen te pryzen, mag waare Oordeelkunde met rede wraaken; en zal deeze eerlang de overhand krygen en behouden: want het vonnis der waare Oordeelkunde, en de stem des Gemeens, eens onbevooroordeeld en zonder drift wordende, zullen, in 't einde, zamenstemmen.

'Er zyn, 't is waar, eenige Werken, vol van groove Overtreedingen der Voorschriften, door de Oordeelkunde opgegeeven, en die, niet te min, eene algemeene en zelfs standhoudende bewondering weg draagen. Van dien stempel zyn de Spelen ven shakespeare, die, als Tooneelspelen aangemerkt, in den hoogsten graad, ongeregeld zyn. Doch hier staat te letten, dat zy de algemeene bewondering verworven hebben, niet door dien ze ongeregeld waren, niet om dat ze de Regels der Kunste overtraden; maar dat men ze, ondanks deeze overtredingen, bewonderde. Zy bezitten, in andere opzigten, schoonheden, overeenkomstig met de nauwkeurigste Kunstregelen; en de kragt van deeze Schoonheden is zo groot geweest, dat ze alle berisping deeden zwygen, en het Gemeen eene maate van voldoening schonken, grooter dan het ongenoegen, uit de gebreken ontstaande. Shakespeare behaagt niet, om dat hy de verrigtingen van verscheide jaaren in één en het zelfde Spel brengt, niet door de wanvoegelyke zamenmenging van het Treur- en Blyspel in één Stuk, niet door de gemaakte geestigheden, zomtyds te passe gebragt; deeze zien wy als gebreken aan, en, schryven ze toe aan de ruwheid der Eeuwe, in welke hy leefde. Maar hy behaagt ons door zyne bezielde en

[p. 200]

meesterlyke Charactertrekken, door zyne beschryvingen vol leeven, door de kragt zyner gevoelens, en de natuurlyke wyze, waar op hy, boven alle andere Schryvers, de taal der Driften weet te spreeken. En deeze zyn schoonheden, welke rechtschaape Oordeelkunde ons zo zeer leert in den eersten rang te plaatzen, als de Natuur ons leert, dezelve te voelen.