Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1787

Genees- en heelkundige waarnemingen.
Door Jacob van der Haar.

(Vervolg van bladz. 10.)

25. Door op de heilzame pogingen, en dadelyke uitwerkingen van onze aangeboren goede Natuur niet genoeg te letten, word, maar al te dikwyls, aan niets waardige, zelfs nadeelige, hulpmiddelen de eere der herstelling van veele Ziekten toegeschreven; waar uit dan ook veel dwaling en verwarring volgt. - Het pryzen en laaken van één en dezelfde middelen, tegen één en dezelfde Ziekte, is daar van een bewys.

26. Ziekten, die uit eene aangeboren gesteldheid, -

[p. 147]

uit de leefwyze, uit de geäartheid van land of lucht, enz. voortkomen, behoren wel onderscheiden, en niet vermengd te worden met zulke Ziekten, die door eene dadelyke aanraking, en mededeeling van besmettend stof, van den eenen mensch tot eenen anderen, worden voortgeplant: - tot de eerste behooren alle soort van Koortzen, Verkoudheden, Borst- Ontsteking, Teering, Kropklieren, Roodeloop, Podagra, enz. die, zonder de goede medewerking der Natuur, ook geenzins konnen genezen worden. - Maar tot de laatste behoren Kinderpokken, Mazelen, Rot- en Scharlaken-koorts, Kinkhoest, Pest, Schurft, Hondsdolheid, Venusziekte, enz. die niet dan door besmetting voortkomen, en ook oudtyds onbekend waren. - Tegen deze konnen en zullen tegengiften, zonder medewerking der Natuur, gevonden worden; zo als reeds by de Schurft en de Venusziekte blykt.

27. Schoon 'er, zo veel ik weet, buiten my niemand van gesproken heeft, is het nogthans by my, uit veelvuldige welöpgemerkte waarnemingen, zeker, dat de zogenaamde natuurlyke besmetting der Kinderziekte zig nooit, dan na ruim drie weeken, openbaart; - terwyl de besmetting, door inënting (inoculatio) aangebragt, zig altoos tusschen den 7den en 11den dag vertoont. - Zou hier van het voordeel der ingeëntte, boven de gewoone of natuurlyke besmetting, afhangen?

28. Het is bekend, hoe vroeger en veelvuldiger de Kinderpokken, na den eersten aanval der Ziekte, zig vertonen, hoe langduuriger en gevaarlyker de Ziekte is; - het tegendeel schynt veelal by de Mazelen plaats te hebben: - want, schoon de eerste aanval dezer Ziekte, zoo wel by ingeentte als natuurlyke besmetting, zig doorgaans op den 6den dag vertoont, zo zyn nogthans Mazelen, die op den 3den dag der Ziekte verschynen, doorgaans goedaartiger dan die van den 5den of 6den dag. - Zou ook een langer inwendig verblyf van Mazelsmet dit kwaad veroorzaken?

29. Het drogen en bruin worden van t'zamenlopende Kinderpokken in het aangezigt, enz. baart altoos veel jeukte, stekingen en pyn: deze heb ik dikwyls ongemeen verzagt, en, misschien, diepe putten en naden verhoed, door tydig en dikwyls smeeren met twee deelen verkensvet en één deel geurigen Azyn, door veel en lang roerens volmaakt vereenigd. - Jeukte, hitte en pyn der

[p. 148]

winterhanden, welke niet open zyn, word 'er dikwyls mede door verzagt, en het opengaan verhoed. - In eenvouwigheid blinkt wysheid en goedheid.

30. Kinderen, die in den slaap op de tanden knarssen, hebben veelal wormen; maar vooral is dit zeker, zo wanneer by hen de randen der bovenlip en van de neus, even als by de Scrofulen, eenigzins gezwollen, en zomwylen als geborsten zyn.

31. Mannen van jaren vallen (om redenen die hier niet betoogd kunnen worden,) ligtelyk in een geheele opstopping van de pis; - en wie weet hoe veel 'er jaarlyks aan sterven! - In plaats van een Heelmeester, roept men daar by doorgaans een Geneesmeester: - na dat deze nog eenige dagen, met inwendige middelen, vrugteloos heeft doorgebragt, en de blaas onherstelbaar is uitgerekt, verdikt en verlamd, dan kan veelal de te laat geroepen Heelmeester onmogelyk met zyne Blaas-sleutel, of Catheter, de blaas openen en het water aftappen. - In dit geval is het doorsteken van de blaas in het intestinum rectum, naar de wyze van flurant, en naar de schoone voorbeelden die ik dagelyks zie, een zeker, veilig en gemaklyk redmiddel, zo het niet te laat, gelyk helaas! te veel gebeurd, word aangewend.

32. De Heelkunstenaren hebben in alle eeuwen, maar vooral in deze, tot verbetering der Geneeskunst niet weinig toegebragt; veele, byna niet bekende, inwendige Ziekten, in een helder licht gesteld, en de geneeswys daar van, met weinige woorden, getoond. Ik behoef, voor als nog, alleen maar te noemen, petit, over de gezwellen, door de gal, in de galblaas opgehouden, geformeerd; welke men dikwyls genomen heeft voor verzweeringen in de lever. - Puzos, over de menigvuldige zogverplaatzingen. - Flurant, over de opstopping van de pis. - Pott, over de inwendige verzweringen van de lichamen der wervelbeenderen, en daar uit volgende lammigheid van de onderste ledematen; - plaatslyke dood van de teenen, voet, enz.

33. In hardnekkige buikverstoppingen by oude of zwakke menschen, in drooge krampaartige kolyken, als het kolyk van Poiteau; beknelde darmbreuken; misereri, volvulus, cholera, enz. - by Steenen in de ductus cholidochus, uretheres, enz. daar de gewoone zelf sterke purgeermiddelen vrugtloos of gevaarlyk zyn, doet één, twee of

[p. 149]

drie lepelen vol Oleum Ricini, het zy alleen, of met een dooijer van een Ei, zuiker en water gemengd, zomtyds wonderen, vooral by wormen. - By den Lindworm dient men, om den geheelen worm te doen volgen, eenige uuren achter een, telkens een lepel vol van deze oly in te geeven. - By den Rodenloop schynt, naar de waarnemingen van eenige Engelschen, deze oly het beste laxeermiddel; - in het Podagra heb ik de gemaklyke uitwerking daar van in my zelf meermalen waargenomen.

34. Calomel; - Sulph. Aurati Antimoni praecip; Tart. Emetic.; Rad. ypecacuanha, enz. met Opium gemengd, is, in veele Ziekten, hoe strydig het ook schynt, van veel dienst; - maar Opium inwendig, en tevens Spaansche-Vliegplaasters uitwendig, zoo als wel eens gedaan word, schynt kwalyk te strooken; - dan de goede Natuur overwint veele tegenstrydigheden. -

35. Mannen van 60, enz. jaren die dikwyls 's nagts in de enkelen en voet krampen krygen, krygen zomwylen daarna, zonder de minste ontsteking of zwelling, onverwagt een volkomen versterving van één of meer teenen, en van een gedeelte der voet. - Naar myne eigen waarnemingen, maar vooral van deszelfs grooten ontdekker, de beroemde Heelmeester pott, is 1 of 2 greinen Opium, alle 2, 3 of 4 uuren ingegeeven, op dat de Lyder, buiten pyn, in geen vasten Slaap maar in eene zagte dommeling kome, hier tegen een vermogend en onschatbaar middel. Ik heb reeds lang, en voor dat ik pott's ontdekking wist, tegen dit zoort van verstervingen een ruim en verheugend gebruik van Wyn, aangeraden. - Alle Heelmeesterlyke kunstjes, Scarificatien, uitwendige heete, prikkelende middelen, enz. zyn ook in deze verstervingen nadeelig. - Zou de eerste en ware oorzaak van deze plaatslyke dood niet veel eer in een kwalyk voedend, gevoel en beweeging verwekkend Zenuwstof dan in een Ossisicatie der Slag-aderen, of in deszelfs bloed, gezogt moeten worden? - Zou daarom ook het Opium en deszelfs bekende uitwerkingen op de Herzenen, Zenuwen of het levensbeginzel, zo heilzaam zyn?^(*)

(*) Dat het gevoel en de beweeging van de herzenen en van de zenuwen afhangt is onbetwistbaar betoogd, dan ik leeve nog in hoope dat ook eerlang het voedend vermogen van de herzenen door de zenuwen, even zo zeker betoogd, de genees- en Heelkundige Systhemata zal verbeteren.

[p. 150]

36. By alle nog voortlopende Verstervingen (gangraenae & Sphacelus,) het zy uit ouderdom, inwendige Scheidende (Criticae) of uitwendige geweldige oorzaken, is het zeer gevaarlyk, voor dat de scheiding zig ten volle heeft bepaald, het verstorven deel af te zetten, wyl 'er byna zeker de dood op volgt. - Zes of acht weken na het stilstaan der Versterving, wanneer de lyder zyne kragten herhaalt, de stomp eenigzins begroeid en gevormd is, kan de afzetting van het doode deel, eenige lynen in het levende, zonder merklyke kunst, moeite of gevaar, met een klein mesje en zaag, worden verrigt. - Dit heb ik elders, zo ik meen, met genoegzame en goede voorbeelden getoond^(†)

37. By alle zeer pynlyke wonden, gezwellen, zweeren, been- en darmbreuken enz. het zy met of zonder ontsteking, mits dat in het laatste geval de ontlastingen vooraf en met de verkoelende geneeswys, gepaard gaan, is een ruim gebruik van Opium dikwyls het eenige en voornaamste middel; en zulks niet slegts alleen om de pyn te stillen; (waar voor zo redenloos gevreesd word) maar vooral om de ontsteking te weeren, weg te neemen en het heete vuur af te keeren. - Ik heb reeds voor 40 jaren, in een stukje over de geschoten wonden, Opium, een Goddelyk middel, genoemd; - en ik verbeel my dat als onze nakomelingen de ware huishoudelyke werking van de herzenen en de zenuwen, wat beter zullen kennen, (waar toe, misschien, eene flaauwe hoop is) dat ook de reden, maar vooral de bevinding, het tegenwoordige vooroordeel, tegen deze handelwys, zal vernietigen. - Systhemata zyn goed; hebben haar nut; oog gaan gepaard met veele gebreken, en blyven waarschynlyke Romans.

38. Pynlyke toevallen die na het deprimeeren en extraheeren van Cataractes of op ander uitwendige kwetzingen van de oogen dikwyls volgen, worden, naar myne Waarnemingen, het best door een uit- en inwendig gebruik van Opium gestild; - maar het is verkeerd het reeds geprikkeld zenuwgestel van deze menschen door Spaanschevliegpleisters zo als veelal gedaan word, nog meer te tergen en in beweeging te brengen. - In

(†) Hollandsche Maatsch. der Wetensch. XII Deel. bladz. 291 enz.

[p. 151]

veele andere gevallen zyn Spaansche plaasters de voornaamste pynstillende middelen, en Opium nadeelig.

39. By een bloot-liggend droog beenbederf (Caries,) dienen geene uitwendige opdrogende Poeders nog zogenaamde bederf weerende Tinctuuren, hoe algemeen ook aangeprezen, gebruikt te worden; wyl zy de scheiding van het been, in de daad, vertragen: - Warme, vette, prikkelende, Balzamieque middelen, rykelyk met roode Praecipitaat gemengd; vet en warm, over het bloote been en deszelfs randen, gelegd, bevordert, onder eene geduurige warmhouding, de ettermaking en de scheiding des beens: - dit heb ik, zo ik meen, niet slegts met redenen maar met bewyzen getoond^(*).

40. Een Heelmeester, met eene buitenwaards ontwrigte Knieschyf, welke men, zo het scheen, niet konde herstellen, vond ik regt uitgestrekt op den rug liggen: de Knieschyf zat, in de daad, zo strak tegen het hoofd des Dyebeens, als of ze met dezelve vereenigd was. Ik deed de Lyder vooröver gebogen zitten, en de zieke voet zyn hoofd naderen, waar door de regte Spier (Musc. rectus,) die van het Darmbeen voortkomt en in het Scheenbeen eindigt, ontspannen wierd; waar na ik met myn duim, de Knieschyf, zeer gemaklyk, in hare plaats schoof. - Ik zou van deze geringschynende handelwys, alhier, niet gesproken hebben, indien onze beste Schryvers, my bekend, 'er iet van hadden gerept; en heister, munniks, enz. de tegenovergestelde houding, niet aangeraden hadden.

41. 'Er zyn zeer veel diepzittende harde Gezwellen, die aan de kundigste Mannen, alle vermoeden van een waar Knoestgezwel (Scirrhus,) konnen geven, en het tog waarachtig niet zyn: - blyken hier van zyn, dat zommige, door den tyd en natuur, uit zig zelf verdwynen, of, door eene goedaartige Verzweering, genezen. - My geheugt, dat eene groote Waterblaas (Hydatis,) in de borst van eene vrouw, om haare weerstrevende hardheid, door de kundigste Amsterdamsche Artzen, waar onder de beroemde Dr. grashuis was, voor eene ware Scirrhus verklaard, zou worden weggenomen; maar toen de beroemde Hand-Aarts a. verduin, met de bidloojaansche

(*) Bataafsch Genootschap der Proefondervindelyke Wysbegeerte, VII Deel, bladz. 245, enz.

[p. 152]

Vork, by geluk, in de Waterblaas stak, liep het water daar by neer; - het harde Gezwel verdween; de Vorksteek genas, en de Waterblaas groeide eerlang tot zyne voorige grootte. - Dergelyke misslagen kennen de allerkundigste niet verhoeden.

42. De zelfde duisterheid, die, als nog, by ware of ingebeelde Knoestgezwellen plaats heeft, ontmoet men ook by ware en ingebeelde Kankers; schoon deze laatste meer onder de oogen vallen. - 'Er word veel oordeel, maar vooral ervaring, vereischt, dit te onderscheiden. - Ik zelf heb, en ik belyde het gaarne, by een gemeenen Boer, het voor my smertlyk ongeluk gehad, eene ingebeelde Kanker van de geheele Onderlip, tot in de Kin, weg te snyden, en met drie zilvere naalden te hegten. - Vóór de Operatie, had ik den Lyder eenige reizen gepurgeerd; en, geduurende de genezing, met melk en eiëren, gevoed. - Na de genezing, herhaalde hy ras de schade die hy dagt, onder deze handelwys, in eeren en drinken, geleden te hebben. - Hoe fraai het lidteken ook was, zag ik kort daar op, dat de zes naaldesteken weder begonnen te ontvellen, dreigende het nieuwlyks genezene te vernietigen: dit bedroefde my; dan gelukkig, dog te laat, ontdekte ik aan zyne Vrouw, datze beide Venerisch waren; en dat ik, door myne onkunde, een Chianker voor eenen Kanker, had weggenomen. Thans weet ik, dat de randen der Chiankers veelal zagt, de andere hard zyn. - Veele, zelfs Hoogleeraren, bedriegen zig hier in, niet zelden.

43. By een Fungus vel Polypus Uteri & Vaginae, - by een Polypus achter het Verhemelte in de Keel, enz. is, een zogenaamde korale Rozenkrans, zo als ik elders beschreven, en in figuur vertoond heb, het eenvoudigst en gemaklykst werktuig, om dezelve volmaakt te mortificeeren en gelukkig af te binden; en heeft deze zyden koord, zo ik my niet bedrieg, zeer veel vooruit, boven de zilveren draden en werktuigen, van den beroemden levret^(*).

44. Aangeboren Horlvoeten, by eerstgeboren kinderen,

(*) Gences-, Natuur- en Huishoudkundige Jaarboeken, 2de Deel, 1ste Stuk, bladz. 241, enz. - Een Middelburgsche Geneesheer de wind heeft het zelfde werktuig na my uitgegeven, en pryst het mede boven dat van den Heer levret. Zie, Zeeuwsche Genootschap.

[p. 153]

kan men, door een eenvoudig werktuig, door my elders beschreven en vertoond, kort na deszelfs geboorte aangebragt, meerendeels altoos te regt brengen^(*).

45. By zeer veel versche, ja, zelf verouderde, gezwellen en diepe ontstekingen der gewrigten, van Kniën, enz. mits datze niet Critiq, Podagriq, enz. zyn, doet het zagte, drillende slaan, met eenen dikken doek in kalk- of koud water genat, en daarmede bedekt, dikwyls een ongelooslyken dienst. - Men kan de bewyzen hier van, die door veele bevindingen gestaafd zyn, elders naarzien^(†).

46. By een toevalligen Krommenhals, (Caput obstipum) bestaande in een verkorte of te zaamgetrokke mamwyze Spier, Musc. Masloidous) heb ik alle bekende, inen uitwendige, middelen en werktuigen, vrugtloos zien aanwenden, en zelf, tot myne smerte, aangewend; maar door een gezet gebruik van het Akensch Dampbad, meestal in één faizoen, zien geneezen. - By versche krampaartige te zamentrekking van deeze Spier, in gevoelige Kinderen, uit Rheumatique oorzaaken voortkomende, heb ik, door het spoedig omwinden van den hals met een slenellenlap, in Spiritus Corn: Cervi Volat. & Oleum Olivarum, ana; of met Eau de la Reine doornat een gunstig zweet, en, zomtyds, eene spoedige herstelling, verwekt; dan, dit niet gelukkende, kan ik, myne Medeburgeren, het Akensch Dampbad, niet genoeg, schoon ook het kwaad eenigzins verouderd was, aanraaden.

47. Schoon de Heer bolsius en ik, nog onlangs^(§) het korstmaakend middel van de Heer bernard, uit wit Ratrekruid bereid, tegen hardnekkige en langduurige Verzweeringen in het aangezigt, zeer gepreezen hebben; en door meer en gewigtiger Proeven nogmaals verpligt zyn dit te moeten doen; vinden wy ons tevens verpligt, van elk te waarschouwen, om 'er by den waaren Kanker tog geen gebruik van te maaken; wyl wy den verderslyken uitslag daar van, tot ons leedweezen, vernomen hebben; en het

(*) Zie Hollandsche Maatsch. der Weetensch. XIX Deel, 3de St. bl. 104

(†) Algemeene Vaderl. Letteroeff. VI. Deel. Mengelwerk. bladz. 278. - Van wy, Heelk. Mengelschriften, II. Deel, 1 Stuk, bladz. 41. enz.

(§) N. Algemeene Vaderl. Letteroeff I. Deel, bladz. 413. Mengelwerk.

[p. 154]

smert my te meer, dat ik 'er, by de Uitgave daar van, met meer woorden niet sterker tegen gewaarschouwd hebbe.

48. Wenschlyk was het voor ons Vaderland, dat 'er eenmaal, in deszelfs zeven Provinciën, eene algemeene Apotheek (Pharmacie) wierd opgesteld, en door 's Lands Staaten bekrachtigd; waar van alle de Compositas, daar in vervat, uit niet meer dan zes, ten hoogsten acht, Simplicias bestonden: - dit zo gemaklyk, eenvouwig als heilzaam stuk, zon Neerland eere aandoen, en, op eene treffende wyze, toonen, de Eeuwige Waarheid der Zinspreuk van hunnen, by alle Natien, Vergoden Vaderlander, h. boerhaave, Simplex Veri Sigillum! Nu schaam ik my, (en ach! dat ik dwaalde) wanneer ik de nog meer verouderde Medicinaale lyst van 's Lands Schepen van Oorlog, en van de Edele O.I. Compagnie, enz. in aanschouw neem!

's Hertogenbosch,

den 1 Maart, 1787.