Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1787

[p. 137]

Mengelwerk, tot fraaye letteren, konsten en weetenschappen betrekkelyk.

Froeve eener zedelyke beschouwing van den mensch.

In het ryk der Natuur, brengen uittersten de bedoelde oogmerken voort; in den mensch vloeien zy te zamen tot byzondere en groote nuttigheden, die elkander behulpzaem zyn, niet ongelyk aen het betoverend licht en bruin eener fraeije schildery.

pope.

De donkere Nacht verdwynt - de duisternis wykt voor de eerste blik van het morgenlicht - de lieflyke Zonnestraelen verheugen 't aerdryk - zy veegen de vogtige dampen weg - en verspreiden helderheid door den gantschen Hemel. - Zo wierd het werk der Schepping door den Almachtigen in 't Licht gesteld, uit de duisternis van het onbevatbaer Niet; - zo wierd deeze aerde door haeren Bouwheer voltooid, en ter bewooning van levendige Schepzelen toebereid; - zo wierd de mensch, het heerlykste Schepzel der Waereld, met blinkende Schoonheid en Wysheid in het bekoorlykste oord geplaetst, en al het ondermaensche aen zyne magt en vermogens onderworpen. - Volmaekt - Heerlyk - met Godlyke vermogens bedeeld, trad hy te voorschyn, en niets ontbrak hem; - de liefderyke Majesteit gaf hem het bekoorlykste Vrouwenbeeld ten gezellinne. - Dan deeze geeft den Verleider gehoor - zy eet van eene verboode vrugt - verleid ook haeren Man - en ziet de Mensch valt in dien toestand, in welken wy zyne nakomelingen thans beschouwen.

De Mensch is onze beschouwing en naespeuring dubbel waerdig; - de Mensch, in wiens bestaen wy verwonderingwekkende tegenstrydigheden ontdekken - zyne ziele is de bron van aerdsche genoegens - en de oorzaek der bitterste rampen. - Zyne tong verheer-

[p. 138]

lykt den Eeuwigen, - en is tot oneer zynes Formeerders - ja vloekt zyn evenmensch. - Hy waert door den ongemeeten Sterrenhemel; - Hy berekent den afstand der Hemelbollen; - Hy meet de hoogste bergen - ja, de aerde zelve; - Hy peilt de diepte der Zee; - en hy kent zig zelven niet, - Hy is de mededogenheid zelve - en red zyn Elendigen Natuurgenoot, met verzaeking van zyn eigen geluk; - en - hy is oorzaek van den jammerstaet van veelen; - ja, zelfs van den dood van duizenden. - Hy aenbid den Alweetenden, en ylt met zyne denkbeelden ten Hemel in; - Hy treed het Engelen Choor op zy; - en - hy vergeet zyn Maeker, en verkiest het uitvaegzel van het menschdom tot zyn gezelschap uit. - Hy overwint den sterken; - Hy heerscht over Volken; - Hy gebied over Koningryken; - en - helaes! hy is een slaef zyner driften - en is zyns zelfs meester niet. - Hy bevat de grootste geheimen; - Hy kent grondig de verheevenste Weetenschappen; en - hy versuft voor het zamenstel van een Vloo. - Hy bouwt huizen en kasteelen, - als of die de Eeuwigheid verduuren moesten, - en het gebouw zynes Lichaems valt in één oogenblik. - Hy verwelkt als een bloem - en - is - verdweenen. -

De Mensch, die weenende op het tooneel der aerde treed, onbewust van zyn aenzyn, - word met moeite gebooren - en met smerten voortgebragt! - Blydschap verspreid zig dan door het huisgezin; want 'er is een mensch, een redelyk Weezen, gebooren! - De blyde moeder drukt het tedere wigt, verrukt, tegens haeren hygenden boezem; - de dankbaere vader voert het zelve op vleugelen van gebeden tot voor den Throon des Eeuwigen, - en hy omhelst beide zyn Ega en Kroost, met verrukking; (want welk redelyk Schepzel gevoelt deeze aendoeningen niet, by zulk eene gebeurtenis!) Het wigt word teder opgevoed en verzorgd; - en zo ras zig de eerste beginzelen van redelyke kennis beginnen te ontwikkelen, - verspreiden lieve Lachjes zig, op het onschuldig een aenminnig gelaet. - Geen heerlyker beeltenis der onschuld, - geen beminnelyker effenheid der ziele, spreid zig immer ten toon. - dan, op het ronde aengezigtje, van een welvaerenden zuigeling. - Zo wast het tedere lichaem weelig op; - zo ontzwagtelen zig de zielsvermogens van

[p. 139]

trap tot trap; - zo brengt hy zyne eerste kindsche dagen, de dagen der onschuld, ongevoelig door: - dan, genaederd tot den tyd der vatbaerheid, begint het onderwys, vervangen door kindsche uitspanningen, die van tyd tot tyd met meer oordeel geregeld worden; tot dat hy zig voorbereid en bepaelt, tot zyn aenstaenden stand in de waereld. - Eindelyk bereikt hy zyn oogmerk, hy word man, vader en bestuurder van een talryk huisgezin, en zo loopt zyne leevensdraed af, - en hy sterft. -

Maer hoe veele tegenheden, hoe veele ongelukken, hoe veele elenden, bestryden het menschdom! - Reeds in den dageraed des leevens, legert zig een heir van kwaelen, rondsom het waggelend wiegje, die het aenminnig kind, om stryd, aenvallen; in de opkomende Jeugd, ontdekken zig andere, kwaedaardiger en besmettende gebreken. - En hoe menigvuldig zyn de ongemakken, de ziekten en rampen, die den mensch in 't gemeen bestormen! - En gy, o wreede dood! gezwooren vyand van al wat ademt, - hoe groot, - hoe ontzaglyk, - jammerlyk zyne uwe verwoestingen! - Hier rukt gy met geweld den teederen zuigeling, uit de omhelzende moederlyke armen; - daer zy haeren schoot besproeid met zilte traenen, in plaets dat haere vrugt daar op dartelde, en van haer gekoesterd wierd. - Hier grypt gy den hoopgeevenden Jongeling, die den vader tot blydschap, of zyne oude moeder ten steun verstrekte, met kragt aen, zo dat hy voor uw vermogen moete bezwyken, en zyne ouders hem duizende traenen agter na weenen. - Hier velt uw vermogen de teedere minnaeres, en beroofd haer ziele-vriend van zyn eenigst genoegen; hy treurt haer na, verkwynt van rouwe - en ziet, hy word u mede ten prooije. - Hier doet gy den teeder minnenden Echtgenoot eenzaem overblyven; - zyne Gaêde sterft, en hy is beroofd van eene gezellinne, die de lust zynes leevens was: - en daer maekt gy weduwen en weezen, door den Vader, den verzorger des huisgezins, in 't graf te rukken! O dood, o onverbidbaere dood, hoe fel zyn uwe pylen!! -

Dan de Sterveling worstele alle de rampen des leevens door; - hy koome tot eenen gezegenden stand, tot overvloed zelve; - hy geniete gewenschte welvaert; - hy zy bedeeld met de edelste zielsvermogens; - nog kan het uitneemenste van dien moeite en verdriet

[p. 140]

zyn; want al het ondermaensche is Ydelheid. - Dog hy, die zyne Edele vermogens ten nutte gebruikt, - die met edel menschelyk gevoel bedeeld is, - die bezeft het einde van zyne wording; - hy, die met regt een redelyk bezield weezen, dat men Mensch heet, kan genoemd worden, - die met menschlievende denkbeelden doortrokken is, weet het geluk, dat hem te beurt valt, zig zelven en anderen ten nutte te maeken, - ja, hy beantwoord aen 't einde, waar toe hy op de waereld geplaetst is. - Dat ik zwyge van den gevoelloozen mensch, van den onwaerdigen Sterveling, - die zyne redelyke bezeffen zig niet ten nutte maekt, maer alleen het dierlyke in het oog heeft; - die het lichaem bezorgen, en zig aan de behoeften der zielen niet kreunen, - de zulken zyn wel ons medelyden en een wensch tot verbetering, maer geenzints onze beschouwing, waerdig. - Men sluite hier uit, dat gedeelte van de bewooners der aerde, die nog in eenen Nacht van onweetenheid gedompeld liggen, tot wien het licht van zedelyke en godsdienstige plichten nog niet gekomen is, neen! deeze zyn de hoogste bejammeringe waerdig, en hun lot treft den menschenvriend. -

Dat wy daer en tegen beschouwen, den redelyken, gevoelvollen, edeldenkenden mensch, die de rede tot Leidsvrouw, en den Godsdienst van jesus christus tot zyn oogpunt heeft. Die Godsdienst, die hem de pligten leert, omtrent God, zig zelven, en zyn evenmensch. - Die Godsdienst, die hem uit den jammervollen staet, waer in hy in Edens Hof gevallen is, weder kan verheffen tot de vriendschap van den God der Liefde zelve; - die Godsdienst, die hem menschenliefde en weldaedigheid leert, als zulke deugden, die den mensch het waerdigste en beminnelykste voorwerp der Schepping maeken! In deezen nogtans, aen allerleije driften en gemoeds-beweegingen onderworpen, kunnen die hartstochten ons niet ontslippen: - dewyl de ondeugden zig over het gantsche waereldrond verspreid, en haer zetel in 's menschen hart geplaetst hebben, - kunnen dezelve onze aendagt niet voorby. - Zy zullen, tegen over de beminnelyke dengd geplaetst staende, zoo veel te treffender Contrast uitleveren. -

De Mensch bestaet uit twee allernaeuwst vereenigde zelfstandigheden. - Een Lichaem wonderkonstig t'zamengesteld, door den Almagtigen; - een lichaem,

[p. 141]

welks werking door Peezen, Spieren, Zenuwen en Vezelen onnaspeurlyk is; - welks aderen, bloed en melkvaten, als een konstig uurwerk, alles in beweeging houden: - welks inwendig gestel allerwonderlykst is, zo ten aenzien van deszelfs plaetzing als werking; - welks uitterlyke gedaente, zoo als die bestaet uit vleesch en beenderen, de Almagt, Goedheid en Wysheid des Maekers luisterryk ten toon spreid. - Met dit lichaem vereenigt zig eene Ziele, onstoslyk, ondeelbaer, na Gods Beeld geformeerd, onsterfelyk, geschikt voor de Eeuwigheid! Die ziele gevormd, om, door middel van het werktuiglyke lichaem, alle zyne vermogens, alle zyne aendoeningen, in 't licht te stellen, of verborgen te houden, - die ziel, die door eene verbaezende Almacht, door zeer naeuwe vereeniging, zyne werking doet, op de allerfynste en byna in het onstoslyk eindigende Vezelen der zintuigen, en wederkeerig beoordeelt het geene haer door middel van dezelve word medegedeeld^(*), - deeze werking zoo heerlyk, zo onbegrypelyk, (hoe verre men ook met naespooringe deswegens gevorderd is,) verrukt den opmerkzaemen Natuurbeschouwer; - vernedert den trotschen Sterveling, - en verheerlykt oneindig de hoogste Majesteit, die, op een enkel bevel, een ruwen aerdklomp tot zulk een overheerlyk werktuig formeerde, geschikt ten zetel, voor eenen onstoslyken Geest, - een uitvloeizel uit den Eeuwigen. -

Slaen wy nu gade, het zedelyk bestaen van den mensch, de uitvloeizels der ziele, zo als hy die door woorden en daeden in 't licht stelt; dog dewyl het harte des menschen met recht eene onpeilbaere zee, en een onmeetlyken afgrond, kan genoemd worden, zullen wy slegts eenige weinige Caracters-kunnen aanstippen; wyl den geheelen redelyken mensch, met juiste verwen, te maelen, een werkstuk is, voor een weezen, verre boven het aerdsche verheeven. - Een ruim veld van bespiegelingen doet zig hier op. - Hier vertoonen zig onstuimige driften; - daer essene bedaerdheid; - hier toomelooze begeerten; - daer vergenoegdheid; - hier nyd, haet, bedrog, leugen en belediging; -

(*) Dit onderwerp, hier eigentlyk myne zaek niet zynde, wyze ik den weetgierigen Leezer, na de Ontleedende Proeve over de Ziele, van den kundigen Heer charles bonnet.

[p. 142]

daer goedaertigheid, menschenliefde, eerlykheid en regtvaerdigheid; - hier nedrigheid zonder vleijery, - vriendelykheid zonder geveinsdheid; - daer Heerschzucht - en - Hoogmoed; - die aengeboorene trek na het uitmuntende, - de wortel en oorzaek van alle kwaed; - de bron waer uit alle zonden opwellen, - zy, de Hoogmoed, was het, die onze volmaekt goed geschaepene Voorouders naer de verboodene vrugt deed trachten; - om dat zy - door het eeten van dezelve, na de taele van der Verleider, tot nog volmaekter Staet zouden geraeken, en het volmaektste Weezen gelykvormig zouden worden. - Deeze zugt tot volmaeking van zynen Gelukstaet, die Edele eigenschap der ziele, wanneer zy zig binnen de paelen der betaemelykheid houd, is zoo onafscheidbaer, in 's menschen ziele, ingegraveerd, dat alle zyne daeden, alle zyne poogingen, slegts tot dat ééne punt zig vereenigen, namelyk om meer en meer gelukkig te worden; zelfs de grootste euveldaeden, voortvloeizels der hevigste driften, worden, helaes! geheel ten onregte, tot dat einde bedreeven. - Hy dog, die eens anders goed na zig neemt, heeft hier mede ten oogmerk, om zig door 't zelve te verryken; hier legt hy het zelfs op zyns naesten leeven toe; om zig, door dien weg, ongestoord meester zyner bezittingen te maeken. Hy, die zig in wellusten baed, - of de verheuging door den wyn zoekt, heeft hier mede ten oogmerk, om zig vermaek, 't welk hy, ten onregte, zyn geluk noemt, te bezorgen. - Dan helaes! verkeerde middelen gebruikt hebbende, die God, zyn Evenmensch, en de Natuur, beleedigen, moet hy de gevolgen zyner wandaeden ondervinden, en zig te laet beklaegen, dat hy den verkeerden weg bewandeld heeft. - Maer hy, die het waere geluk beoogt, zoekt zyne driften in te toomen; - die zelfde driften, die zig niet zelden, allerleevendigst, in den verstandigsten Sterveling vertoonen, (daer integendeel de verstandelooze, goedaerdig, zonder edel menschengevoel, en naeuw gezet, zonder Deugd kan zyn;) - want het vuur zyner vlugge verbeeldingskragt doet schielyk de zenuwen des gevoels aen, waer door de driften in beweeging gebragt worden. - Maer hy weet dezelve door de reden in toom te houden, - en deeze zyne vlugheid tot goede einden te bezigen en te bestuuren; - terwyl die gepaste regeling van een vlug verstand, en een

[p. 143]

scherp oordeel, gepaerd met een gevoelig hart, het edelste Caracter uitlevert. -

ô Mensch, waer toe vervoeren u uwe driften! Gy Kroonendraegers, Sceptervoerders, van u afdaelende, tot den Stulpbewooner, vind men overal spooren, die deszelfs akelige gevolgen ontdekken! - Magtigen der aerde, zult gylieden nog langer duizenden, tot onschuldige Slagtoffers, maeken! - om u lieder geringste, ja beuzelagtige verschillen, te beslegten, of uwe bezittingen uit te breiden! - Bedenk, dat alle, die, met uw schuld, door 't oorlog sneeven, eenmael uwe beschuldigers kunnen worden! - bedenk, ô mensch, dat toomelooze begeerte na Rykdom, eer en aenzien, u in den diepsten afgrond van onherstelbaere Elenden kunnen dompelen! - Vergenoeg u, sterveling, om de u voorgestelde loopbaen, met eere te bewandelen; - slaet geene bypaden in, dan die u zigtbaer aengeweezen worden; - en gedraegt gy u in dat geval, overeenkomstig uw geweeten, - vergenoegdheid en geluk zullen u verzellen! - En gy myn Natuurgenoot, myn Medemensch, die uwe afkomst van éénen Stamvader, met den grootsten Troon-Monarch rekent! die door dezelfde almagt, met hun, gevormd zyt! die, schaers van het tydelyke bedeeld, in schaemele armoede, uwe dagen ziet voortwentelen, - zo gy gevoel hebt, slae het oog op den algemeenen liefderyken Vader, wiens barmhartigheden duizende zyn, in tegenoverstelling van trotsche aerdsbezitters; - laet u de redelyke Godsdienst van hem, die, uit enkele menschenliefde, onschuldig in den akeligsten dood ging, troost verschaffen. - Eén stipje tyds brengt gy in kommer door, - een eindelooze Eeuwigheid kan u den ryksten troost aenbrengen! - Kreunt u aen geene bitze woorden, aen geene schampere bejegeningen, aen geene onderdrukkingen van gevoellooze overheerschers en geweldenaers; - de menschenliefde, de waere weldaedigheid, woont nog onder 't menschdom. - Ja, Edele menschenvriend, gy die het grootste genoegen in uw ziele gewaer word, wanneer gy deeze Echo in uw geweeten hoort weergalmen ‘Ik heb een ongelukkigen gered.’ Gy, die zulk een gebruik van uwe aerdsche bezittingen voor het beste agt, om daer van dien geenen mede te deelen die gebrek heeft - boven dezelve te besteeden, alleen tot pracht en nuttelooze opgaering; - gy maekt u eenigzints gelykvormig, aen de volmaekte liefde; - gy

[p. 144]

beantwoord aan de heerlyke lessen van den Heiland der waereld, aen die des Euangeliums: - duizende zegeningen rusten op uwen schedel! tydelyk en Eeuwig geluk zy uw deel! - Maer hoe weinige zulke edel denkende zielen worden er gevonden, hy die van zynen overvloed geeft, zonder dat daer door vermindering by hem kan bemerkt worden, kan mildaedig zyn, zonder waere menschenliefde. - Neen! hy, die zelve geen overvloed heeft, en evenwel zig, na zyn vermogen, van deezen pligt kwyt, beantwoord beter aan het bedoelde oogmerk. -

En gy, myn medemensch, die onder trotsche eigendunkelyke Overheerschers uwen nek moet buigen, wie zoude u niet beklaegen; dat gy van uwen medemensch, die alleen door eene byzondere schikking in een hoogeren kring, dan gy zyt, zig geplaetst vind, overheerscht word. - De Heerschzugt, de verfoejelyke Heerschzugt, zo eigen aen het menschdom, maer byzonder aen hun, die een onwettig bestuur in handen hebben weeten te krygen, is een verwoester van de rust en vrede des menschdoms; zy doet haere onderhoorigen na zig neemen dat anderen toekomt, en daerom behoort zy bestreeden en t' onder gebragt te worden. - Ja het betaemt den vry gebooren mensch, zig van zulk onbetaemelyk gezag te ontdoen, en een juk te verbreeken, dat hy niet behoeft te draegen. - Gelukkige stervelingen, by wien de lieve Vryheid woont; waer het gezag in handen is van beminnaeren van regt en billykheid; van zulken dien menschenliefde eigen is, en die, boven alles, het belang van die geene, die het bestuur in hun lieder handen hebben toebetrouwd, behartigen. -

ô Menschdom, wat levert gy eene verscheidenheid van tekeningen der onderscheidene hoedanigheden op! - verwondering doet den opmerkzaemen beschouwer aen, wanneer hy zo veele tegenstrydigheden in 't bestaen der stervelingen bemerkt. - Stellen wy deugd tegens ondeugd, - kwaed tegens goed, - met deszelfs gevolgen, zonder te beslissen, wat van beide de overhand heeft, - welk een schildery zal zulks, voor 's opmerkers oog, vertoonen, - in aenmerking neemende wat een mensch omtrent zig zelven, en zyn evenmensch, het Opperweezen verschuldigd is.^(*) - Hy, die met zig

(*) De groote Paulus tekent zulks eigenaertig af, Titum II: vs. 12.

[p. 145]

zelve ontrouw handelt, geeft geen agt op de welvaert van ziel en lichaem beide; maer door aen het laetste onmatige vermaeken en opcieringen te bezorgen, benadeelt hy het zelve merkelyk, en strekt ten spot van den Weldenkenden. Terwyl hy de belangen zyner ziele met voeten treed, bederft hy zynen aart, en hy wordt noch in tyd, noch in Eeuwigheid, gelukkig. - Dan hy, die en Lichaem en Ziel, volgens zynen onvermydelyken pligt na behooren in agt neemt, doet die beide tot eere zynes Maekers verstrekken, en hy verschaft zig zelve, door maetigheid en oeffening, dat geene het welk zyn geluk bestendig en eeuwig maekt; en zo is hy een nuttig lid der saemenleevinge. - Hy, die niet beantwoord, aen t' geene hy zyn evenmensch schuldig is; maer denzelven benadeelt, in goed of eer, is, en met reden, een veragt en te vermyden schepzel; daer, in tegendeel, de gedienstige, tot hulpe, redding en raed, voor zynen des ontbreekenden Natuurgenoot, het welgevallen en uitterste genoegen in de groote maetschappy uitmaekt. - En welke kalmte, welke rust en aengenaeme vergenoeging, word hy in zyn binnenste gewaer, welk edel gevoel verschaft hem dit getuigenis van zyn gewisse - ‘ik heb myn plicht gedaen’! - Hy, die zyn pligt vergeet omtrent den Opperbestuurder van alles, vergeet ook dien tegens zig zelven en zyn naesten; hy bewerkt zyn eigen ongeluk, zyn medgezel verleid en bederft hy; maer de tegen overgestelde eerbiedvolle en de Voorzienigheid erkennende ziele, die het oog op den alleen gelukkig maekenden Godsdienst des Euangeliums gevestigd houd, bewerkt de voorspoed van zyn lichaem en geest, en van de gantsche zamenleeving; voor zo verre hy daer toe in onderscheidene gevallen betrekking heeft; en beantwoord, aan 't einde en oogmerk van zynen Schepper. -

En hoe gelukkig is de bedagtzaeme, de voorzigtige, die al het buitenspoorige zoekt te vermyden! Maer wat behoort daer niet toe in agt genomen te worden! - duizenderlei opmerkingen, duizenderlei behoedzaemheden, moeten geduurig de wagt houden; - de ondeugd grenst zo na aan de deugd; haere overgangen zyn soms zo onmerkbaer; - het oogmerk eener zaeke kan volkomen goed zyn, - maer de in 't werk gestelde middelen kunnen somtyds alles bederven; - en, wel verre van een gewenscht oogwit te bereiken, het einde allerakeligst maeken. - Hier word men door hoop

[p. 146]

en vrees, als 't ware, op eene onstuimige zee, van afwisselende waereldbaeren voortgedreeven; daer landt men aen, na veel leeds en omzwervens, in eene behoude haven: - maer hoe veelen, na eene begeerde rustplaets gevonden te hebben, die, naer hunne verwagting, hun geluk zoude aenbrengen, zien zig, helaes! op 't overwagtste in een poel van rampen gedompeld. - Dan het is zeker, dat de mensch de meeste onheilen zig zelven op den hals haelt; en dat men een goeden en wel bereiden grond leggende, zo geene onverhoedze toevallen zulks verhinderen, een treffelyk en bestendig gebouw kan oprigten; en even zo kan men, met goede voorzorgen, zig een bestendig geluk verschaffen.

Maer, welk geluk, welk onwaardeerbaer voorregt! - ô sterveling! - wy kunnen het oog op eene Eeuwigheid vestigen! - de grootste, de troostrykste hoop die zig by eenige mogelykheid kan opdoen! - Ons voornaemste deel, de ziele, is onsterfelyk; - zy is geformeerd om eeuwig te leeven! Maar dat eeuwige bestaen derzelve kan zo wel ongelukkig als gelukkig zyn; - laet ons dan daeromtrent getrouw handelen, - op dat wy het laetste mogen deelagtig worden, en daer toe de hulpe des Almagtigen afbidden. -

p. -