Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1787

[p. 418]

Taal-Dicht- en Letterkundig Magazyn. Door G. Brender à Brandis. Tweede Deel. Te Amsterdam, by C. Groenewoud, 1786. In gr. octavo 364 bladz.

Naar de inrigting van dit Magazyn behelst dit Deel wederom, buiten eene verscheidenheid van grootere en klemere Gedichten, benevens etlyke Stukjes van Vernuft en Smaak, die hunne gevalligheid en leerzaamheid hebben, eene Oordeelkundige Verhandelingen van Dr. blair, over de Gedichten van Ossian, den Zoon van Fingal; mitsgaders eene ontvouwing van het verband tusschen de Regtsgeleerdheid en den Koophandel, opgesteld, door Mr. c.w. dekker. Hier by komt verder nog eene verzameling van taalkundige bedenkingen. S.h. wz. brengt ons onder 't oog eenige voorbeelden der onderscheidene spelling van byna gelykluidende woorden, als Graaf, Graaven, Graf, Graaven, te Graaven, ten Grave gaan, en meer dergelyken. E.s.d.g. maakt het hier vry waarschynlyk dat het hedendaagsche woord treil zamengetrokken is uit het verouderde trekel, en staaft voorts nader zyn voorheen opgegeeven gedagten, wegens het woord Ambt, als door zamentrekking gesprooten uit het oude woord Ambacht, by kiliaan vertaald Officium, munus, munus publicum: welke zamentrekking, gelyk de Autheur ten slot aantekent, ook te bespeuren is, in de benaaming van een gedeelte der Groninger Ommelanden, thans het Oldambt geheeten, waarvoor men oudtyds schreef Aeldanbecht en Oldambocht. Van die zelfde hand heeft men hier wyders twee Brieven aan den Heer j.l. in antwoord op twee nevensgaande Brieven, door dien Heer aan hem geschreeven. Deeze Briefwisseling vervat taalkundige naspooringen, in welke twee goede Vrienden elkanderen de behulpzaame hand bieden; ter grondiger kennisse onzer Nederduitsche taale; by welke gelegenheid ons in deeze Brieven verscheiden ophelderingen, wegens de afleiding, betekenis en kragt veeler woorden in onze taale, medegedeeld worden. Tot een staal hier van verstrekke het volgende, over de betekenis van het voorzetzel her, waaromtrent de eerstgenoemde zig, in zyn antwoord aan j.l. aldus uitlaat.

‘In het verband van uwe Taalkundige aanmerkingen over de voorzetsels er en her, zoekt gij te bewijzen, dat het voorzetsel her een dubbele betekenis heeft, naamlijk die van ons wederom, en die van ons gebruiklijk ver; doch deeze onderscheiding, in de beduidenisse van dat woordje, kan ik geenszins goed heeten. - Beschouw het zelve eens met mij op de keper, en gij zult denk ik, overtuigd worden van uwe misvattinge. - In alle werkwoorden, die dit voorzetsel her hebben, geenen uitgezonderd,

[p. 419]

heeft het zelve de betekenis van wederöm, rursus, denuo, en nergens de kracht van eene zoo genoemde praepositio intensiva. - Gy telt eenigen op, waarin her van den zelfden nadruk is als ver, gelijk herëenigen het zelfde met verëenigen, hernieuwen het zelfde met vernieuwen, enz. 't Is waar en ik stem het ook geern toe, her en ver zijn hier voorzetsels van dezelfde beduidenisse, maar beiden komen ze hier voor in eenen hervattenden zin, beiden betekenen ze hier rursus, denuo, iterum, verëenigen is immers wedereenigen, reconciliare, vernieuwen is weder nieuw maaken, renovare; en zoo is ver in alle anderen, die Gy opnoemt, het zelfde met weder. - Het voortzetsel ver wordt veeltijds gevoegd voor werkwoorden als een intensivum, ook dikwils als een privativum, (als vervoeren, verleiden, vervliegen, verbranden enz.) en ook nu en dan eens als een iterativum; en in den laatstgenoemden zin komt het voor, in de door u bijgebragte werkwoorden, als vereenigen, vermaaken, vervatten, verwijderen. Over de kracht van dit voorzetsel ver kunt Gy naaleezen ten kate Aanl. II D. bl. 53. wachter, Gloss. Germ. en fortman Taalk. aanm. bl. 12-21. - Oulings gebruikte men meer woorden van dien aart, die thans geheel niet meer in zwang gaan, als bij voorb. verkennen, recognoscere, (herkennen); Brab. Chronycke, bl. 5 a. En Brabon verwonderde sere, toe die vrouwe wesen mochte, en ghinc wten scepe op 't slot, ende doen hi daer boven kwam, verkenden si elc den anderen, want si te samen waren opgewassen, maar si was veel ouder dan Brabon; - verscheppen, transformare; Beuarde totten Heilighen graue van breidenbach; waert saecke dat Lucifer het selven mochte verscheppen in al sulcke figure offte ghedaante, in welcke die mensche anders niet bekenne mochte, dan dat hij Xpus wair. - De Heer van St. aldegonde noemt in zijnen Bijenkorf, bl. 59 de Roomsche transformatie, de verschepping van brood in vleesch. Hooft Ned. Hist. bl. 68. als toen verschiep zich de smook in vlam: - verhaalen, repetere, herhaalen, - Chronycke van Brabandt; bl. 37 b. Dies hem Roelant seer schemde, ende verhaelde sijn erachten, in Gode vertrouwende aanveerde sinen viant bider kinnen, die met langen haire behangen was; ursinus, Schatboek bl. 71. a. Hoewel wij dese questie hierna in den Artijckel van de Wet wederomme verhaalen zullen: zie ook bl. 17 b. j. carion Chronijke bl. 19, die beloefte is Abraham somichmaet verhaelt - onze Bijbel vertaaling Job IX. 18. Hij en laat my niet toe mijnen adem te verhaalen. Dit oude verhaalen is, in oorsprong, het zelfde met ons nog gebruiklijk verhaalen, narrare, 't welk de Latijnen anders uitdrukken door referre, waar in wij het zelfde denkbeeld vinden, zie voss. Etymolog. in voce; en 't welk de Hoogduitschers noemen Relation thun, zie kramern, N.D.

[p. 420]

Holl. Wortenbuch.^* - vervormen, reformare, vindt men bij bredero. Lucelle, vijfde uitk.

Of schoon de maen vervormt haer wolcken en haer ringen
De Meijsjes zijn niet min ook vol veranderinghen.

* ‘Dit verhaalen, narrare, komt dus ook in de kracht van zijnen zin en aanduiding volmaaktlijk overeen met het oude vertrekken, ook narrare; bij kilian en meijer Woordensch. aangetekend; van welk woord, dat thans geheel onverstaanbaar zou weezen, men hier eenige voorbeelden kan zien. - Sp. Hist. van maerland 1. bl. 72.

Daer was een bedde met goude gebort
Met puerpere, en met bissen (Lijnwaad) gedect,
Daar noit man, alze men vertrect,
Up ne sat, dat was de ruste (de rustplaats)
Van Assenech, als 't haer luste.

11 bl. 467.

Wijn ontsteket des menschen zin,
Ende waerre iet heijmelicheden in
Met schamelheden ouer dect,
Die wijn doet, dat men 't vertrect.

van velthem, Sp. Hist. bl. 50.

Hierna seldij in 't gemene
Horen al vertrecken mi,
Hoe 't wederwan die deghen vri.

Chron. van Brab. bl. 5 a. En si vertrack hem alle haer geschiedenisse, hoe datse met haren man wt Griecken kwam, ende hoe datse onderwegen gelach van eenen sone, die heet Octautaan; - van kinde geliggen is bij kilian, pradolore partus decumbere, welke betekenis hier zeer wel strookt.

De vier wterste van j.b. houwaert, bl. 2.

Nochtans sal ick met Godts hulpe vertrecken.
Dit visioen, en in Rherorijcke stellen.

bredero Lucelle, 3 uitk. 2 bede.

Ick laet mij duncken, dat ick mondling haer vertrack
Een deeltje van mijn leet en overgroote smarten,
Dat haer het ander deel souw dapper gaen ter harten.

Dezelfde in zijn Moortje 4 uitk. 8 bed.

En sal ick memant dan, mijn vreuchden eens ontdeeken?
Och! of hier ijemant waer, die ick mocht vertrecken.

En nog eens in het Moortje 5 Deel 5 bed.

Doet wijslijck als een man, ick ga na binnen, fiet;
vertreckt de goede man, hoe 't alles is geschiet.

Die meer voorbeelden begeert, zie huyd. Proeve II. bl. 311, daar de Heer lelyvelt in menigte op aantekent. Kluit in zijnen Lijst van zelfftnaamw. bl. 568 op vertrek, en van hasselt op dit woord bij kilian.’

[p. 421]

Verkomen voor herkomen, tot zichzelven komen, bij denzelfden bredero, Lucelle, inhout van 't spel: - In 't vijfde en leste deel, Lucelle en Ascagnes, vermaert voor doot, verkomen, buiten alle hoop, in goede gezontheijt - verkaauwen, remandere lees ik in een oud H.H.S. (dat zonder Jaargetal is, doch alle blijken van oudheid draagt) zijnde eene Corte oefeninghe om te comen tot die Liefte Gods - ist dat saeke dat wij dese voornoemde puncten wel willen aanmerkke, en als reijne en suuvre dierkens wel verkauwen^* - Zie daar eenige voorbeelden van oude werkwoorden, waarin ver de betekenis van wederom heeft, en die wij thands met het voorzets. her bezigen, en dus een klaar bewijs, dat ver in die woorden, welke gij aanvoert, het zelfde met her (wederom, rursus,) is; - daar dan ver hier volstrekt aan her beantwoordt en gelijk is, en her hier eene praepositio iterativa is, moet het u klaar blijken, dat her, in alle door u opgetelde werkwoorden, en in de anderen, die wij van dat slag in onze taal hebben, altijd de betekenis van wederom, iterum heeft, en nooit als een intensivum voorkomt, of anders gebruikt wordt.’

* ‘Bij dit verkaauwen, dat ook geschreeven wordt erkaauwen, merkt de Heer k. tuinman in zijne Fakkel der N.T. aan, dat de ouden zeiden ederkaauwen, en wij hiervan door zamentrekkinge ons erkaauwen hebben: de Heer van hasselt, in zijne aantekeninge op dit woord, hij kilian, is van dezelfde meening, en bevestigt dit zelfs met een voorbeeld uit een ond H.S. Doch deeze gedachte komt mij zeer vreemd voor; en ik kan niet begrijpen wat eder en ederkaauwen hier zou zeggen willen. De Heer van hasselt beroept zich op erieken, het zelfde met ederikken, remandere, welke beide woorden bij kilian te vinden zijn; doch het bewijs, uit dit woord gehaald, doet, mijns oordeels, hier niet af: ederikken is niet zamengevoegd uit eder en ikken, maar uit ede en rikken; in het Alam. kuchan kaauwen: en dit ede betekent bij ons en onze Taalverwanten wederom, iterum; het M.G. is id, het A.S. ed en het Alam. itu; ederikken is dus nog eens kaauwen, herkaauwen. - Doch het woord eder is bij de Ouden onbekend; anders toch had de groote ten kate, in zijne Aanl. tot de kennis der Ned. Spr. H.D. bl. 58 'er zekerlijk ons voorzetzel her, naar welks afkomst hij te vergeefs zoekt, van afgeleid; ederkaauwen kan derhalven in onze taal niet weezen, maar wel edekaauwen; dan dit kan nooit erkaauwen door verkortinge uitleveren, wijl de r van zelve niet uit de lucht kan regenen. - En wat de plaats, die de Heet van hasselt uit de oudheid bijbrengt, betreft, hier kan de afschrijver zich zeer wel vergist hebben, door ederkaauwen te schrijven in stede van edekaauwen of wederkaauwen.’