Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1786

[p. 506]

Waarneemingen, betrekkelyk tot de natuuulyke historie van den steekbok.
Door den Heer Girtanner M.D. Correspondent van de Koningglyke Societeit der Weetenschappen te Gottingen.^(*)

(Journal de Physique, Mars 1786.)

Tot nog is 'er slegts den Schryver, die, volgens eigene waarneemingen, over den Steenbok gesprooken heeft; naamlyk stumph, Opsteller eener Geschicdenis van Zwitzerland, in den aanvang der Zestiende Eeuw, in 't Hoogduitsch. Alle Dierbeschryvers, zints hem, hebben niets anders gedaan, dan deezen Schryver uitgeschreeven of overgezet, zonder 'er iets by te voegen. Geenzins, dewyl stumph eene zo volledige Natuurlyke Historie van den Steenbok gegeeven hebbe, dat 'er niets aan valle toe te voeagen: in tegendeel, hy gewaagt van dit Dier, alleen in 't voorbygaan, in een Geschiedkundig Werk, waar in de Dierbeschryving althans, zeer uitvoerig behandeld? vreemd aan het Onderwerp zou geweest zyn. Gevolglyk is zyne Beschryving van den Steenbok, die conrad gessner vervolgens in 't Latyn overgezet, en in zyne Beschryving der Dieren gevoegd heeft, gebrekkig, en niee wel kan eenig Dier oppervlakkiger beschreeven worden. Nogthans is het weinige, 't geen hy 'er van meldt, dierbaar: want, zonder hem, zouden wy misschien onkundig weezen van het bestaan des Steenboks zelve.

Maar, eer ik my tot eenig breeder verslag inlaate, zal ik de zoort, van welk ik spreek, onderscheiden van alle andere zoorten, met welken men dezelve tot nu toe vermengd heefr. Hier is een chaos te ontwarren.

De Steenbok der Alpen verschilt met de daad van de Wilde Geiten, welke men op het Pyreneesche Gebergte, op de Bergen van Griekenland, en de Eilanden van den Archipel aantreft, en door alle Schryvers, zonder onderscheid, Steenbokken genaamd zyn. Hy verschilt, zeg ik, van deeze Bastaard Steenbokken, gelyk ook van alle be-

(*) Zie boven, bl. 462.

[p. 507]

kende Dieren, door de gedaante en verbaazende langte der Hoornen, in de langte door dwarsistreepen afgedeeld. De zoort van welke ik handel, ontmoet men alleen op de Keten der Alpen, die zich van Dauphine tot in Styrie uitstrekt.

Hy verschilt van de Chamois, met welke de Graaf de buffon hem verwant heeft, in de volgende kenmerken.

1. Door de Grootte.

2. Door de Hoornen. Een weezenlyk verschil. De langste Hoornen der Chamois zyn negen duimen; die Steenbokken haalen drie voeten. De Hoorns van den Steenbok krommen zich agterwaards na den rug van liet Dier; die van de Chamois steeken, strydig met die van alle andere Dieren, voor uit, zyn buitenwaards hellende, en krommen zich aan 't einde. De Hoorns van de Chamois zyn rond; die van den Steenbok hebben in de langte twee asdeelingen.

3. Het Wyfje van de Chamois heeft vier mammen: dat van den Steenbok maar twee. Een ander weezenlyk onderscheid, door geen Schryver vóór my waargenomen.

4. De Steenbok, jong gevnngen, laat zich temmen; de Chamois is geheel ontembaar.

5. De gewoone Dragt der Chamois bestaat uit twee Jongen; het Wyfje van den Steenbok werpt 'er slegts één.

6. De Steenbok heeft een zeer langen Baard; de Chamois geenen.

7. De Huid van de Chamois is zeer dik; die van den Steenbok zeer dun, het is om deeze rede, dat zy, die op de Chamoisen jagt maaken, de Steenbokken niet tellen.

8. De Steenbok teelt niet voort met de Chamois, noch met de Gewoone Geiten.

Ik zal my niet inlaaten, tot eene optelling van de verschillendheden, tusschen den Steenbok en den Gewoonen Bok: dewyl het, behalven dat deeze twee zoorten niet met elkander paaren, het genoeg is die twee Dieren by elkander te zien, om zich overtuigd te houden, dat het onderscheid verbaazend is.

Het zyn, gelyk ik gezegd heb, de Hoorns, welke den Steenbok van alle andere bekende Dieren onderscheiden. Die Hoorns zyn zwartagtig, breed aan het grondstuk, en neemen allengskens na de einden af. Zy hebben twee afdeelingen in de langte, die eene voorzyde uitmaaken, met knobbelagtige en gelykwydige dwars afdeelingen. Deeze knobbelagtige afscheidingen zyn talryker naar gelange het Dier ouder is. Het gewonn getal beloopt, by een' Steen-

[p. 508]

bok, die zyne volle grootte bekomen heeft, twintig. Als dan is de langte der Hoornen twee voet en zes duimen, ook wel drie voeten, en het gewigt der beide Hoornen, van zestien tot twintig ponden.

Ik maak, derhalven, van den Steenbok, eene byzondere zoort, en geef 'er deeze Naamlyst van op.

Capra Alpina cornibus longissimis, subtriangularis, supra nodosis, in dorsum reclinatis, Mas gula barbata, Foemina mamellis duabus.

Capra ibex, cornubus supra nodosis, in dorsum reclinatis, gula barbata, linn. Syst. 95. Klein Quadrup. 16.

Ibex conr. gessner, de quadupedibus viviparis p. 805. Wagner Helv. p. 176. Plin. VIII. c. 53. Raji Synops. Quadrup. 77. Brisson Quadrup. 39. Munster Cosmograph. p. 381.

Steinbock stumph Chronick. p. 609. Ridinger, Betrachtung der wilde Thiere, Tab. 38. eene goede Afbeelding. Jagtbare Thiere van den zelfden. Tab. II. Prins Eugens Thiergarter. Sec. Ed. Tab. 3. met eene zeer goede Afbeelding van het Mannetje, Wyfje en een Jong. Kramer Austr. p. 321.

Bouquetin, Histoire Naturelle de M. le Comte de buffon, Vol. XXIV p. 178. Tab. 13. eene slegte Afbeelding. Tab. XIV eene zeer goede Afbeelding der Hoornen.

Wild goat Pennant Synopsis & Quadrupeds. Chester 1771. p. 13.

Men kan by michel paccard, Jaager te Chamouni, een Kop van een Steenbok met de Hoornen, en een Steengeit met haar Jong, opgezet zien. Ik weet niet, of ze dus in eenig ander Kabinet gevonden worden.

De Steenbok bewoont alleen de bevroozene toppen der hoogste Bergen. Het Mannetje is veel grooter dan de Gemeene Bok, naar welke hy voor 't overige in den eersten opslage wel gelykt. Zyn Kop is zeer klein, naar evenredigheid des Lyfs. De Oogen zyn groot, rond, en hebben veel vuurs en leevens. Hy heeft een' langen Baard, ros gelyk het ander Hair des lyfs. De Hoorns heb ik reeds beschreeven. De inwendige gedaante der Hoeven is hol, en loopt, aan den buitenkant, met een overhangenden rand uit, gelyk die van de Chamois. - Het Wyfje is veel kleinder dan het Mannetje; doch grooter dan de Gemeene Geit. De kleur is min ros. Haare Hoorns zyn veel kleinder dan die

[p. 509]

van het Mannetje, even als dit het geval is van alle Wyfjes der Hoornbeesten.

De Steenbok overtrest de Chamois, zeer verre, in grootte en gezwindheid. Hy beklimt de schriklykste steilten, van rots op rots springende. Hy bereikt in eenige sprongen de hoogste rechtstandige rots, mits 'er uitstekken zyn, waarop hy de pooten kan nederzetten. - Met Wyfje werpt bestendig één Jong.

Dit is alles wat wy van den Steenbok weeten, en misschien zullen wy 'er nooit meer van weeten: want, zints twee Eeuwen, is deeze Diersoort verbaazend verminderd, en ze zal waarschynlyk, in zeer weinig tyds, geheel weg zyn. Naa de naauwkeurigste naavorschingen en berigten, in alle de Cantons van Zwitzerland, in de Grisons en Valais ingenomen, kan ik stellig verzekeren, dat men, in alle die Gewesten, geen Steenbokken meer vindt^(*). Ook zyn (zints lang) de Steenbokken in Tyrol en de Alpen van Styrie weg.

De eenige plaats, waar men ze nog vindt, is in de ontoeganglyk Ysbeddingen, van Val d' Aost in Savoye, en zelfs daar zyn ze zeer zeldzaam. Stumph, egter, die in 't begin der Zestiende Eeuw schreef, verzekert, dat ze, ten zynen tyde, zeer gemeen waren op de Bergen van Zwitzerland, en boven al op die van het Canton Glarus^(†). Andere geschiedkundige Gedenktekens, welke ik gevonden heb in het doorbladeren van Oorspronglyke stukken, wyzen uit dat men in de Zestiende Eeuw Steenbokken aantrof, op 't gebergte der Grisons^(§). Wagner schryft, dat ze

(*) De Heer bourrit betuigt, in zyne Description des Alpes pennines & rhetiennes, ze gezien te hebben, op de hoogste Bergen van het Canton Bern; doch hy heeft misgetast, op een alstand de Chamois voor Steenbokken aanziende. Alle de Jaagers dier streeke hebben my uit eenen monde verzekerd, dat zy, noch hunne Ouders, ze ooit zagen.

(†) Men bewaart nog, op het Stadhuis van Glarus, de Hoornen eens Steenboks, van een verbaazende langte, gekomen van een dier Beesten, voorheen in dat Canton gedood.

(§) Onder andere Gedenkschriften van deeze zoort, bezit ik het asschrift van eenen Hoogduitschen Brief, door den Aarts. Hertog ferdinand van oostenryk geschreeven, en uit Inspruk in Tyrol, den 14 October 1574 gedagteekend, aan george de marmels, zyn Baljuw te Castels in de Grisons. De Aarts. Hertog verzoekt om twee Jonge leevende Steenbokken, voor zyne Menagerie, en verklaart ze, voorheen, uit die zelfde streek ontvangen te hebben, van den Voorzaat diens Baljuws. Deeze Brief is een gedenkstuk van zeer veel aanbelangs, voor de Natuurlyke Historie van den Steenbok: naardemaal dezelve een uitmaakend bewys oplevert, dat men dit Dier, in den Jaare 1574, nog vondt, in het Gebergte der Grisons: want de Aarts-Hertog verzekert het van daar ontvangen 10 hebben. Dezelve bewyst desgelyks, dat het geen Chamois konden zyn, die de Aarts-Hertog verzogt: dewyl de Brief geschreeven is uit Inspruk in Tyrol, waar de Chamois toen zeer veelvuldig waren, en nog zyn.

[p. 510]

in zyne dagen niet zeldzaam waren in 't gebergte van Valais^(*).

Welke mogen toch de oorzaaken weezen, van het 20 schielyk verminderen deezer zoort van Dieren; eene vermindering, waar van wy anders geen voorbeeld vinden in de Natuurlyke Historie? ik bezef zeer wel, dat het zeer moejelyk zal vallen, daar van voldoende redenen op te geeven; doch ik zal het egter waagen, het stuk op te helderen. - De grootte van den Steenbok, de vervaarlyke langte en zeer groote zwaarte zyner Hoornen, die het Dier noodzaaken den Kop steeds overeinde te houden, die 't zelve dikwyls vast doen loopen tusschen de rotzen, welke het bewoont, en grootlyks belemmeren, schynen aan te duiden, dat de Natuur deeze Dieren niet bestemd heeft voor de plaatzen, welke zy daadlyk bewoonen; en waar zy, daarenboven, geduurende het grootste gedeelte des jaars, voedzel derven^(†). Zy schynen veeleer natuurlyke Bewoonders van het Onder-Alpische Gebergte, geduurende den Zomer met de fynste Kruiden begroeid, die aan dezelve een overvloed van voedzel verschaffen, hoedanig de kloekheid hunner gestalte vordert, als mede hun gestadig loopen, 't geen een spoedige spysverteering medebrengt. 't Is in die middenberg gedeelte, waar ik onderstel, dat geheele kudden van Steenbokken en Chamois

(*) Wagner, Helv. p. 176.

(†) De Steenbok loopt groot gevaar van blind te worden, en die blindheid, welker oorzaaken men te zoeken hebbe, in de wederkaatzing dor Zonne op het Vs en de Sneeuw, doet 'er veele omkomen. Zou deeze byzonderheid niet ten steun dienen, van myn gevoelen, dat de Steenbok geen oorspronglyk Bewoonder is van de Gewesten, waar in men hem tegenwoordig aantrest.

[p. 511]

gerustlyk weiden, geduurende een reeks van Eeuwen, waar in Zwitzerland weinig bevolkt was, en toen het klein getal van Inwoonderen zich alleen in de vlakten onthieldt, het gebergte niet beklom, welker minst hooge ontoeganglyk waren, door het digte Houtgewas, 't geen dezelve bedekte. Doch, naar gelange de Volkrykheid is toegenomen, en bovenal, naa den tyd, dat men van de Alpische en Onder-Alpische Vlakten voordeelen heeft beginnen te trekken, met 'er des Zomers Vee te houden, zyn de Steenbokken na de Bergtoppen verhuisd, om zich voor de vervolging der Menschen te beveiligen^(*). Daar zal een groot aantal omgekomen weezen, door gebrek aan voedzel, door een strenge koude, door het Roofgevogelte op de Jongen jagt maakende. 't Is aan deeze oorzaaken zamengenomen, gevoegd by andere, min algemeene, toe te schryven, dat de Steenbokken overal vernield zyn, en dat slegts eenige weinigen, die de algemeene verdelging ontkwamen, eene wykplaats gezogt hebben, in de Ysbergen van Savoye; waar zy, naar allen schyn, binnen minder tyds dan een Eeuw, het zelfde lot zullen ondergaan: want de tegenwoordige Jaagers der Chamois merken op, dat de Steenbokken van jaar tot jaar verminderen. De onderscheide verhaalen dier Jaageren, met elkander vergelykende, geloof ik te mogen verzekeren, dat 'er tegenwoordig, van het geheele geslacht, nauwlyks honderd overig zyn. 't Is derhalven tyd, dat men, 't geen wegens deeze Dieren bekend is, verzamelt; en 'er nieuwe kundigheden, is het mogelyk, van opdnet, eer eene volslaagene vernietiging ons daar toe de middelen ontneemen.

Met dit by te brengen, oordeel ik een stuk, de aandagt der Natuurkundigen waardig, vermeld te hebben. 't Is

(*) Dit dient ter verklaaringe, waarom de Steenbok, jong gevangen, zich laat temmen, in zo verre dat hy met de Gemeene Bokken wat weiden, en t'huis komt; terwyl de Chamois, hoe jong ook gegreepen, zich nooit laat temmen, en, zo ras hy zich in vryheid ziet, de hooge Bergtoppen opzoekt. De rede is eenvoudig. De Chamois vindt overal voedzel, grootendeels bestaande in Boombast, Bladeren, en de spruiten van klein Geboomte. De Steenbok, in tegendeel, die alleen van veldgewassen leeft, verwisselt, naa dat by tam gemaakt is, een overvloedig voedzel, en de plaatzen, welke hem 't zelve verschaffen, niet voor bevroozene bergtoppen, waar hy zo veel moeite heeft om verzadiging te krygen.

[p. 512]

eene geheele zoort van groote Dieren, die verlooren gaat - om zo te spreeken - onder ons oog verlooren gaat, en die, naa eenige Eeuwen, eene plaats zal vinden, by de Mammouts en de Eénhoornen. 't Zyn geen vergelegene Landen, welke deeze Dieren bewoonen, of bewoond hebben, 't is in 't midden van Europa. Niets gemaklyker en gereeder voor elk Waarneemer, dan zich te verzekeren van de waarheid van het hier nedergestelde. Ik noodige, derhalven, alle Natuurkundigen, die het Gebergte van Zwitzerland en Savoye doorreizen, uit, om des naspooringen te doen; om de Natuurlyke Historie van een Dier, tot heden toe zo weinig bekend, en 't geen op 't punt staat van verlooren te gaan, te volmaaken.