Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1786

[p. 90]

Brieven van eenige Jooden, over den tegenwoordigen toestand van den Christelijken Godsdienst en het Christendom, verzameld en in t licht gegeven door c.v.s. Te Haarlem, by C.v.d. Aa, 1786. Behalven het Voorbericht 356 bladz. in gr. octavo.

Een Godgeleerde Roman over etlyke verschillende denkbeelden der Christenen, nopens verscheiden stukken der Christelyke Leere, die enige Jooden opzetlyk navorschen en beoordeelen: dit komt wat vreemd in; maer onze Romanschryver houdt zich, in 't geheele beloop van dit Geschrift, niet zeer aen 't waerschynlyke; een Man, zyner uitstekende bekwaemheid bewust, bind zich juist niet aen den natuurlyken loop der zaken.

De twee hoofdpersonadien zyn Joseph de L..., een gemoedlyke Jood, die tot den Christelyken Godsdienst overhelt; en Israel C..., die voor 't uiterlyke een Jood is, maer allen Godsdienst, zo als hy te kennen geeft, voor enkel loert en bedrog houd, en oordeelt, dat men, met de verandering van Gadsdienstbeleidenis, leeven kan als Hans Potagie met zijn muts. Aen dezen laetsten openbaert zich de eerste, en houd deswegens met hem briefwisseling. - Men zou dit natuurlyk niet verwachten, daer zulk ene correspondentie ten hoogste oneigen is; dan de Heer c.v.s. heeft zulks mogelyk best geoordeeld, om dus terstond een sterk contrast te maken, en daer door het Stuk te verlevendigen, gelyk dit genoegzaem het gantsche Geschrift door stand houd. Israël C...stelt alles gestadig in een bespotlyk licht; en Joseph de L...., die hem daer over bestraft, vordert intusschen, zo veel men bemerkt, geen voetstap op den weg, om een Christen te worden; maer Israël C...schynt enigzins tot ernstiger gedachten te komen, bewoogen door het gerust sterven van zynen Christelyken Tuinman, die éne der medewerkende oorzaken geweest is der meerdere overhellinge van Joseph de L....tot het Christendom Deze Tuinman is een welmenend mensch, en hy word hier byzonder in een gunstig licht gesteld, om dat hy, zonder agt te geven op de uitlegkunde, zich aen de letter van den Bybel houd. Hy is echter een Protestant, en de Heer c. v s. schryft ook als zodanig een: ongetwyfeld heeft onze Romanschryver, met dit eenvouwig letterlyk verstaen van den Bybel dus aen te pryzen, niet gedacht aen de woorden, dit is myn lichaem: doch wie is ook altyd even oplettend! - By deze Briefwisselling komt nog een Brief van Isaac M...aen Rabbi Josua B... L..., benevens het antwoord van dien Rabbi; welke Brieven eigenlyk niet zo zeer tot den Roman behooren, als wel betreklyk zyn tot het hoofdbedoelde van den Heer c.v.s., in het opstellen van dezen Roman.

‘Er worden naemlyk, volgens het oordeel van dien Heer.

[p. 91]

thans velen onder de Christenen gevonden, die zodanige denkbeelden van den Christelyken Godsdienst vormen, dat ze daer door denzelven geheel ondermynen: dezulken ten toon te stellen is, naer het geheele beloop van dit Geschrift, het hoofdbedoelde van dezen Roman. - Hieromtrent komen by hem boven al in opmerking, de Instellingen van den Natuurlyken en geopenbaerden Godsdienst, benevens de Geschiedenis van 't bederf des Christendoms, door J. Priestley geschreven; mitsgaders het Samenstel der zuivere Wysbegeerte of de leere der Gelukzaligheid, volgens het Christendom, opgesteld door G.S. Steinbart. Verder heeft hy het oog op ene gansche reeks van Schriften van Hoogduitsche Godgeleerden, die veelal in 't Nederduitsch vertaeld en uitgegeven zyn, door dezulken, die de daerin voorgedragen leeringen enigzins toegedaen zyn. By dezen komen ook nog andere zo binnen-als buitenlandsche Schriften; en daernevens ook de denk-leer en handelwyze van velen in ons Vaderland, zo in als buiten de publicque Kerk. - Hy stelt dit alles, als opgemerkt door Jooden, in 't sterkste licht, en doet Israël C...., mistgaders Isaac M..., hieruit afleiden, dat het wel dra gedaen zal zyn met den Christelyken Godsdienst; waerop dan de Joodsche Godsdienst zal zegepralen, waer tegen nochtans inloopen de gedachten van Rabbi Josua B...L...., die deze flikkerende hoop, ten minste voor als nog, geheel uitbluscht.

Naer het beloop van alles, wat onze Romanschryver dezen Jooden in de pen legt, komt ons de Heer c.v.s. voor, als ware hy de Man, die den echten proefsteen der Christelyke Leere, byzonder, in handen heeft, en by wien alles, wat maer met zyne denkwyze, zelfs ook in 't uitlegkundige, niet overeenkomt, niet alleen verkeerd, maer ook terstond min of meer geschikt is, om den Christelyken Godsdienst te ondermynen. Alle dezulken, die in Godgeleerde stellingen enigzins van den gewoonen weg afwyken, zyn, in 's Mans oogen, Deïsten, of zodanigen, die het Ongeloof in de hand werken. Hy vind dat in hunne denk-leer en handelwyze, of regelrecht of zydlings, ten minste by ene eerste, tweede of derde gevolgtrekking, en spreekt bestendig geheel uit de hoogte. ‘Er heerscht in alles zo sterk een geest van waenwysheid, bitterheid en kwaedaertige verdraeijingen, als men maer zeldzaem in enig Godgeleerd geschrift ontmoet; en 't geheele Geschrift is op zodanig ene wyze uitgevoerd, dat de Schryver, indien hy, gelyk men denken moet, 'er mede beoogd heeft, deze en gene leerstellingen, zo veel in hem was, uit te rooien, by gebrek van een goed doorzigt, een geheel verkeerden weg ingeslagen hebbe.

Hy brengt den Lezer ene menigte van Leerstellingen onder 't oog, die hy gevaerlyk agt, en welken hy niet wederlegt; des het ligtlyk kunne gebeuren, dat velen ze hier door leeren

[p. 92]

kennen en opmerken, die 'er anders nimmer om gedacht zou den hebben. Men heeft meermaals op die wyze, zelfs tegen zyn eigen oogmerk aen, onvoorzichtig voet gegeven, tot het verspreiden van zommige leeringen: gelyk zo iemand, op het lezen van ene lyst van zogenaemde Ketteryen, eigenlyk ter waerschouwinge opgesteld, tot het omhelzen van verscheiden derzelven oversloeg. - Een enkel woord van gezag - ene bloote magtspreuk van veroordeeling - is te zwak om dit af te keeren.

Wel byzonder moet een ieder, die dit Geschrift doorbladert, deswegens in 't oog loopen, een uitvoerige brief van Israël C...aen Joseph de L....Dezelve is zo spottende met den Christelyken Godsdienst opgesteld, als ons immer een Geschrift van dien aert ter hand gekomen is. Alles word hier verwardlyk onder een gemend, met historietjes opgeschikt, en zelfs Schryvers, die in ene vry algemene hoogagting der Christenen deelen, worden 'er in ten toon gesteld, als waren zy 't eens met de Ongeloovigen. Israël C...schryft dit alles in zo luchtig een trant, dat iemand, die nog enige agting voor den Godsdienst heeft, dezen Brief niet dan met verontwaerdiging kunne lezen. Zulks heeft hier te meer plaets, daer men begrypt, dat dezelve aen losse en onbedagtzame menschen moet behagen, en men ongetwyfeld te wachten heeft, dat ze van velen der zodanigen reeds met gretigheid gelezen zal zyn; waertoe ook de schryswyze zelve aenleiding geeft. 'Er is toch in dezen gehelen bondel geen één Brief zo natuurlyk geschreven als deze Brief van Israël C...; des men, (zo de aert van dit Geschrift ons niet van het tegendeel overtuigde,) bykans in de verzoeking zou geraken, om te denken, dat de Romanschryver hier eigenlyk recht in zyn element ware. - Daer dit intusschen verre van daer zy, komt ons het opstellen van zodanig een Brief ten minste voor, als een stap van de uiterste onvoorzichtigheid, 't Is ons althans ten hoogste vreemd, dat de Heer c.v.s., indien hy waerlyk een Godsdienstig Man zy, zulk een Brief heeft kunnen schryven, ter drukperse schikken en openlyk gemeen maken; of het moet zyn, dat het hem, in one driftsvervoering, aen oordeel gemangeld hebbe, en dat hy, by gebrek van rechte Menschenkennis, het gevaerlyke hiervan niet bespeurde. - Wat 'er van zy, 't is om 's Mans eer te wenschen, dat zyn naem, dien hy zo wel verborgen heeft, dat men zich, gelyk hy in zyne Voorrede te kennen geeft, vruchteloos zou vermoejen, om denzelven na te speuren, nimmer openlyk bekend worde: hy heeft, vermoedlyk, zyne drift, na derzelver uitbersting, bedaerder geworden zynde, genoeg te dragen aen de beschuldiging van zyn eigen geweten.