Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1784

Natuurkundige Verhandeling over een zwavelagtigen Nevel den 24 Juni 1783, in de Provintie van Stad en Lande, en naburige Landen waargenomen. Door S.J. Brugmans A.L.M.Ph. Prof. en Lid van verscheiden geleerde Genootschappen. Te Groningen, by P. Doekema. Behalven de Voorrede, 58 bladz. in gr. octavo.

Ter ontvouwinge van het hieropgenoemde verschynzel, geeft de Hoogleeraar Brugmans, vooraf, een beknopt berigt van den gewoonen nevel, die onzen Nederlandschen Bodem eigen is; en bepaalt zig daar op nader tot zyn bedoelde onderwerp. Men had naamlyk reeds voor eenige dagen, in de Provincie van Stad en Lande, even als in andere Gewesten, een meer dan gemeenen nevel gehad, die in verscheiden opzigten merkwaardig was; dan 't byzonderste hieromtrent aldaar was; dat de nevel den 24sten Juni, zwaarder dan voorheen, van een zeer duidelyken zwavelreuk vergezeld ging, die, 's morgens reeds waargenomen, in den namiddag zo sterk toenam, dat dezelve niet alleen den reuk, maar ook den smaak aandeed, en by veelen zelfs gevoelige uitwerkzels op het lichaam had. Zulks hield den ganschen dag aan, doch was den volgenden morgen minder, en verdween toen geheel, schoon de nevel zelve nog al eenige dagen bleeve stand houden. Onze oplettende naspoorer der Natuure geeft vervolgens een naauw-

[p. 26]

keurig verslag, van de voornaamste verschynzels, die men, by deezen Nevel, in 't Lugtgestel heeft waargenomen; als mede van de uitwerking, die dezelve op Dieren en Plantgewassen gehad heeft. Met betrekking tot de laatsten geeft hy eene onderscheiden lyst van de Planten, die het meest geleeden hebben; die minder dan dezen, doch egter zeer merkelyk beschadigd zyn; die hier en daar, dan over 't geheel weinig, beschadigd zyn, en eindelyk van zulken, die 'er niets, of ten minsten zo weinig, door geleden hebben, dat het naauwlyks noemenswaardig is: hegtende hieraan vervolgens nog eene nadere beschryving van de wyze, op welke de Boomen en Planten 'er door zyn aangedaan geweest. - De Hoogleeraar dus ver de merkwaardigste byzonderheden van dit verschynzel, en deszelfs uitwerking ontvouwd hebbende, baant zig voorts den weg ter nadere verklaaringe van dit onderwerp, door 't naspooren der bestanddeelen van dien Zwavelnevel; welken hy brengt, tot een Waterdamp, Vitrioolzuur en eenig Phlogiston, of een Waterdamp vereenigd met een zwaveldamp, welks hoofdbeginzels zyn Vitrioolzuur en Phlogiston. Verder toont hy, door ondervinding en proefneeming, wat Waterdamp, of Zwaveldamp, ieder op zigzelve vermogen, en welke uitwerkzels 'er ontstaan, wanneer men Waterdamp en Zwaveldamp, te zaam vereenigd, laat werkên op plantgewassen, in een ruim glas, met het benedeneinde in 't water geplaatst; welke uitwerking na genoeg met die van den Zwavelnevel overeenkomt. Ten beteren verstande dier uitwerkinge, voegt 'er de Hoogleeraar nog by, een beknopt verslag van de ontleedkundige beginzels der Plantén, zo ver ze hier ter ophelderinge van dit stuk kunnen dienen. Zulks leidt hem verder tot eene natuurkundige verklaaring van de voornaamste uitwerkzelen van deezen Zwavelnevel; by manier van eene beantwoording der gewigtigste vraagen daaromtrent gedaan. En eindelyk waagt hy het zyne gedagten over de oorzaak van dien zwavelnevel te melden, die hy egter niet hooger dan voor gissingen gehouden wil hebben, als zynde dit stuk voor geen wiskundige betooging vatbaar. - Getoond hebbende, dat deeze en geene denkbeelden, deswegens gevoed, niet wel beantwoorden aan de opgemelde uitwerkingen, zo laat hy zig daaromtrent aldus uit.

‘Zie hier met weinige woorden myne gedagten. Door de hitte der zonne, en de warmte, die reeds in het aardryk is, worden altoos vele zwaveldeelen opgeheven, en

[p. 27]

tot de hogere delen des dampkrings gevoert, van waar ze weder door den dauw, den regen of een onweder met donder verzelt, na de aarde te rug keeren. Deeze zyn de voornaamste onder de gewone middelen, volgens welke de overtollige zwavel uit den dampkring geloosd wordt. - De Zwavel, die in den dauw is, wordt overtuigend gezien, indien men deze verheveling scheikundig onderzoekt. - By den donder wordt ze onmiddelyk waargenomen, als huizen of molens hierdoor getroffen zyn. - Een sterke zwavelreuk verzelt dan de omliggende lugt, ja men heeft 'er zomtyds kleine wolken van zwaveldamp by waargenomen.

Dan niet alle die opgenoemde middelen, nog zelvs de voornaamste daaronder, zyn tot op dezen dag [tot 8 July] veel voorgekomen. De dauw is niet boven gewoonte sterk geweest, het heeft weinig geregent, en nog minder gedondert. Daarentegen was de hitte nu en dan geenzins gering. Uit al het welk men kan opmaken, dat 'er in onzen en omleggenden dampkring zeer veele zwaveldeelen geweest zyn, die op een anderen tyd en plaats, door de Elektrike stoffe, die in de lugt is, tot een onweder van donder en blikzem zouden geschikt zyn geworden. - Dog men veronderstelle nu, (en dit maakt de byzondere bepaling van den staat des dampkrings uit,) dat deze Electrike stoffe door de waterdamp, die 'er reeds plaats hadde, weggevoert zy, het geen by Electrike proeven zoortgelyke damp altoos doet, zo bleven 'er de zwaveldelen alleen over, die dus, in eene zeer groote hoeveelheid reeds verzameld, en niet meer door de Electrike stoffe des dampkrings in beweging gehouden, door eigen zwaarte naar beneden zakten, zig verenigden met het wateragtig deel van den beneden-dampkring, en met het zelve op bomen en planten nedervielen.

Op deze wyze kan men enige reden geven van de gelyktydigheid van onzen zwavelnevel. De Electrike stoffe, schoon zeer wyd en breed uitgestrekt, heeft zig na deszelvs gewone en bekende wyze van werken, als in een ogenblik door de waterdamp geloost; en hierop is het zwavelzuur aanstonds en overal naar beneden gezakt. Dan hier uit volgt ook, het geen de ondervinding bevestigd heeft. (1.) Dat 'er, na den zwavelagtigen nevel, in den benedensten dampkring, eene vermindering van Electrike stoffe heeft plaats gehad. (2.) Dat de reden, waarom men in Holland, het Stigt van Utrecht en elders wel

[p. 28]

nevel, maar geen zwavelnevel, heeft waargenomen, alleen kan gevonden worden, in den meerderen regen, die aldaar gevallen, en waarmede het zwavelzuur weggevoert is. (3.) Dat, wyl alle oorzaken tot hiertoe omtrent dezelvde blyven, het gansch niet te verwonderen is, dat wy van tyd tot tyd, zo lang deze gesteldheid van den dampkring blyft, eenigen zwavelagtigen reuk by den nevel ontwaar worden. - Ik heb by den Hoog-Eerwaarden Natuurkenner g. kuipers de zuring, die kort te voren afgesneden en weder welig uitgelopen was, door een nieuwe storting van eenig zwavelvuur op den 5 July getroffen gezien. - Ook heb ik zelve den 8 July iets zwavelachtigs in den voortduurenden nevel geproeft, zonder egter eenige schadelyke gevolgen te hebben waargenomen. - Het zwavelvuur was hier toe te weinig, en dus te zwak.’

Wanneer men de opgenoemde verschynselen en uitwerkingen nagaat, en dezelven met de gedaane proefneemingen vergelykt, zal men des Hoogleeraars verklaaring zeker zeer waarschynlyk vinden; en zyne aangewende moeite, in 't naspooren van deezen zwavelnevel, danklyk erkennen; daar zyne oplettende waarneemingen omtrent denzelven van dienst kunnen zyn, ter verklaaringe van meer soortgelyke verschynzelen.