Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1783

Vergelyking der twee bekende geschiedschryveren, Hume en Bolingbroke.

(Uit het Engelsch)

De byzondere Characters van hume en bolingbroke leveren niets op 't welk eene treffende gelykheid heeft, uitgenomen hunne overgegeevenheid aan Letteroefening, driftig najaagen voor roem in de Geleerde Wereld. De Zeden van den eenen eenvoudig, openhartig, beminnelyk en inneemend; die van den anderen staatig, dikwyls veel aanmaatigend, en over 't algemeen beschaafd. De Jeugd, zo veel als de verder gevorderde Leestyd van den eersten werd, in welke omstandigheden het Leevenslot hem plaatste, doorgebragt in een ernstige en yverige aankweeking zyner Geleerdheid en Letterkundige bekwaamheid: die van den laatsten, waarschynlyk zonder eenige bepaald uitzicht, op tooneelen van de wraakbaarste ongebondenheid.

Hume was, zyn geheele leven lang, bekend voor een Man van onbesprooke braafheid. In gezelschap in zyn huis, binnen en buiten 's lands, bleef hem zyne goedaartigheid by. Zyne gelykmaatigheid hieldt doorgaans stand, zelfs dan wanneer de trotsheid zyner vervolgeren hem aan de ruwste beledigingen bloot stelde. Men weet, dat hy, met eene voorbeeldlyke opregtheid, de aanstootlykste Blauwboekjes, hem onder den naam van antwoorden op eenige zyner Schriften toegezonden, doorlas. De Armen, in zyne nabuurschap, hoe zeer ook aangezet door de Geestlykheid om zyne gevoelens te veragten en te verfoeijen, zagen zyne goedaartigheid en menschlievenheid aan met een mengsel van eerbied en dankbaarheid. Zyn gedrag, deftig en kuisch, was altoos het tegenovergestelde van pragt en uiterlyk grootsch vertoon. By uitstek gespraakzaam en toegang-

[p. 505]

lyk, hadt hy niets van den Geleerden in zyn voorkomen of verkeering, en alle zyne agtgeevingen op anderen waren, de van zelfs voortkomende uitvloeizels van zuivere Menschliefde zynde, zonder pligtpleeging of ommeslag. Terwyl hy zyne verstands-bekwaamheden misbruikte om den Christelyken Godsdienst het onderste boven te keeren, zouden zyne zeden de eerste en zuiverste eeuwen der Christenheid ten cieraad gestrekt hebben. Hy bezat die kragt van Geest, die goedheid van Hart, welke, in alle Landen, en in alle tydperken der Geschiedenis van het Menschdom, de grootste en beste Mannen deeden uitmunten.

Tot deezen hoogen trap van uitmuntendheid, wat Menschlyke grootheid aanbelangt, hadt bolingbroke geen regt. De verhevenste bespiegeling der deugd, welke zyn uitsteekend vernuft kon bevatten of aanpryzen, hadt weinig of geen invloed op het bestuur zyner driften. Hy was niet alleen een bespiegelende, maar een beoefenende, Vrygeest. Een reeks van jaaren, en geduurende eenige der allerhachlykste en gewigtigste tydperken der Engelsche Geschiedenisse, ingewikkeld in den woelenden draaikolk van het leeven eens Staatsmans, was hy daar door te zeer ingenomen en te zeer beroerd om vatbaar te weezen voor die tedere aandoeningen, welke meestal ontstaan in het beoefenen der Huislyke deugden, en dezelve verzellen. Maar, toen hy, met den avondstond zyn leevens, in eenen eenzaamen amptloozen staat kwam, nam zyn verheeven en verhit verstand eene deftigheid en rustigheid aan, gelykende naar den grootschen en gezagvoerenden toon, welken hy in den werkzaamsten tyd zyns leevens gebruikte.

Hoe verschillend de bekwaamheden dier twee Schryveren ook mogen weezen, ontdekt men, in de veelvuldige overgebleevene stukken van hun vernust en smaak, thans in ieders handen, een byzonder punt, waarin ze zeer op elkander gelyken. Het veelvuldig en onherstelbaar kwaad, der Menschlyke Maatschappy overgekomen, door het voorwenden van den Godsdienst, waar het weezen van denzelven ontbrak, vervoerde hun beiden tot een onveranderlyken en onverzoenbaaren haat tegen alles wat den naam van Godsdienst draagt, en noch hume noch bolingbroke hebben, onder den dekmantel der haatelyke benaamingen van Bygeloof en Geveinsdheid, de heiligste gevoelens en dierbaarste belangen van het Menschdom, met behoorlyken eerbied, behandeld.

Bolingbroke's vernuft was stont, schitterend, schilder-

[p. 506]

agtig, en helde over tot het oratorische, dat van hume scheen scherper, bondiger en doordringender. De een munt uit door eene hoogzweevende verbeeldingskragt, door eene onuitputbaare schittering van denkbeelden, en een vollen, veel uitdrukkenden, en cierlyken styl; de andere door een klaar en fyn verstand, door diep en naauwkeurig denken, door een styl die eenpaarig kragtig en fraai is. De bevattingen des eerstgemelden waren zo sterk en vuurig, dat hy de waarheid als met eenen opslag vatte, zonder gebruik te maaken van die traagwerkende tusschenkomende middelen, waar door zy zich vernedert om toeganglyk te worden voor gewoone verstanden. De laatstgenoemde bezat alle de vermogens van naspeuring in zulk eene volmaaktheid, dat hy geen moeite spaarde om dit gewigtig voorwerp te ontdekken, langs den nederigen, bedaarden, doch onfeilbaaren weg der Redenkaveling. De Geschied- en Bovennatuurkunde maakten de geliefdste en gelukkigst beoefende Studien van hume uit. Bolingbroke's brieven over de eerste telt men onder de meestbearbeidste van zyne schriften, maar nimmer vergat hy zichzelven meer dan wanneer hy zich waagde in de bodemlooze diepte der Bovennatuurkunde.

Deeze beroemde Schryvers hebben beiden, op eene meesterlyken trant, de ryke stoffe der Staatkunde behandeld. Hunne gevoelens verschilden egter, omtrent de gewigtigste byzonderheden, grootlyks. De redeneeringen van hume over alle de stukken, welke nog onlangs, by herhaaling, en met zo veel heftigheid, in den Britschen Raad, betwist zyn, mogen, even als zyne Geschiedenis, aangemerkt worden, als de vernuftigste en fraaiste verdeediging van het voorregt der kroone. Hy besteedt zyne ongemeene bekwaamheden steeds, en by veelen niet zonder vrugt, om de algemeene gehegtheid der Menschen, aan de gewigtige zegeningen der Vryheid, los te maaken, en hun te bevredigen met alle mogelyke soort van Staatsbestuur door de natuurlyke gevoelens van Onafhanglykheid te onderdrukken, en nieuwe bewyzen aan te voeren voor onderwerping en gehoorzaamheid.

Bolingbroke spreekt niet alleen openhartiger en bepaalder, maar handhaaft steeds de zaak der Vryheid, beweerende, met een onvergelykelyke kragt van taal, de Regten der Onderdaanen als bevestigd door de Omwenteling. Ten aanziene van dit keurig en aangelegen Onderwerp, hebben zyne Staatkundige Schriften, tot deezen dag, geen weder-

[p. 507]

gade. Zyne Dissertations on Parties, en zyn Idea of de Patriot King, behelzen een reeks van waarneemingen en redeneeringen over de onderscheide en wederzydsche voorregten van Vorst en Volk, zo keurig, zo oorspronglyk, zo gewigtig als in geen ander Geschrift voorkomen. Nergens laat hy zig slingeren door de harsenschimmige begogelingen en gistingen, die den oppervlakkigen verbysteren en den bespiegelenden vermaaken; de algemeene beginzels op welke zyne byzondere gevolgtrekkingen gebouwd zyn, hebben alle een vasten en duurzaamen grondslag op gebeurtenissen en de natuur der dingen: zyn eenig en overal uitsteekend doel is de beschouwing der Britsche Staatsgesteltenisse te doen steunen op oud gebruik, en dit tegenwoordig in te voeren.

Het strekt tot groote eer voor bolingbroke's Vernuft, dit Onderwerp behandeld te hebben; onder alle de Vaderlandminnaaren en Staatkundigen van dien tyd kan het geen beter Voorspraak vinden. Hy schryft de taal van 't hart, wat hy zegt treft het hart der Leezeren, met een eigenaartigen nadruk. Zyne gedagten, altoos met smaak en oordeel ontworpen, deelt hy mede op eene manlyke en kragtige wyze. De ernstige trant, op welken hy alle die zelfzoekende en toegeevende beginzels of grondregels afkeurt, volgens welken zy die de openbaarste Characters bekleeden in een schandelyk soort van evenwigt hangen tusschen Eer en Belang, voegt hem zonderling. 't Is de waare doch verontwaardigende taal der Deugd, versmaadende de verraadelyke aaunaderingen der Ondeugd, onder de schoonschynendste gedaante te voorschyn treedende. - Met één woord, hy behandelt de geheele weetenschap des Staatsbestuurs als alleen geregeld gaande, wanneer dezelve gedreeven wordt door de groote dryfveeren van regt en onregt. Dit is by hem de grond van alle zyne bewyzen, hier op beroept hy zich allerwegen: en niet, gelyk hume, op de Zeden der Eeuwe, en de Verdorvenheid der Menschelyke Natuur.