Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1783

[p. 164]

Aanmerkingen over de bronnen van grootsche denkbeelden.

(Uit het Engelsch.)

Addison was de eerste, die handelde over de vermaaken der Verbeelding. Deeze ontstaan, zyns oordeels, uit het Verheevene, het Schoone en het Nieuwe. Indien wy onderzoeken, welke de uitwerkende oorzaak moge weezen van deeze keurige aandoening, of waarom zulke voorwerpen, of hoedanigheden, de Verbeelding dermaate treffen, dat ze behaagen of mishaagen, wordt deeze stoffe zeer fyn. Dit is misschien de rede waarom zo weinigen, naa addison, dit onderwerp ter hand genomen hebben, en waarom zy, die het bestonden, hunne verwagting niet geheel voldaan vonden.

Wy ontdekken terstond, dat geregelde Figuuren, als ronde en langwerpige Omtrekken, Vierkanten, Zeshoeken, enz. eene grooter voldoening verschaffen dan Figuuren zonder eenigen regel of bepaald oogmerk getrokken. Maar, wanneer wy één stap verder gaan en tragten na te speuren, hoe deeze Figuuren dit Vermaak te wege brengen, is alles met een ondoordringbaaren sluier bedekt. Het weefzel is zo fyn, dat het scherpst gezigt 'er niet door heen kan dringen.

De eindoorzaaken van het Groote of het Verheevene liggen blooter, en bevatten doorgaans eene breede uitgestrektheid of eene lange duurzaamheid. Dus zyn een wyduitgestrekt Vlak, het uitspanzel des Hemels, en de ongemeeten Oceaan, alle verheevene Voorwerpen. Maar deeze zamenverbonden met groote hoogte of diepte treffen ons meer, dan een breede, anders even groote, ruimte. Indien wy opzien na den top, of neêrwaards van de steilte, eens zeer hoogen Bergs, zal het sterker aandoeningen van Grootheid verwekken, dan eene onuitoogbaare Vlakte.

Zaaken, die aandoeningen van schrik en verwondering verwekken, zyn desgelyks, meerendeels, geschikte voorwerpen, van 't Verheevene. Een Leeuw is een ontzaglyk Dier en vol majesteit. Naardemaal twee Legers, elkander slag leverende, een der grootste betooningen van menschlyke magt, ons voor oogen schilderen, wordt dit voorwerp zeer groot en treffend. Elk schriklyk ding is, nogthans, niet Verheeven. Het afzetten van een Lid, het byten van

[p. 165]

een Ratelslang, zyn zeer schriklyke omstandigheden, doch geheel van Grootheid en Verheevenheid ontbloot.

Eenvoudigheid, in tegenoverstelling van verdeeling in twee kleine deelen, behoort even zeer tot den verheeven styl, en tot het geen men 't grootsche in de Bouwkunde noemt. In deeze edele en noodige kunst doet geregeldheid, evenredigheid en zamenstemming, doorgaans, eene heerlyke uitwerking; doch een hoop rotzen, in de uiterste wanorde op een gestapeld, heeft iets veel verheveners dan wanneer zy op elkander gelegd waren, volgens de stiptste en nauwkeurigste regelen der Bouwkunst. Eene Rivier, zagtlyks langs de oevers schuurende, is schoon, en wordt dan eerst Grootsch, wanneer dezelve, met geweld, buiten de oevers treedt, en alles in den loop mede voert. Een gemeen Paard is een nuttig Dier, een afgerigt Rydpaard een schoon Dier; doch het Ruiterspaard verwekt alleen het denkbeeld van grootschheid.

Verscheidenheid en Duisternis, Eenzaamheid en Stilte, zyn alle bronnen van verheevene Aandoeningen. Het geluid van een zwaare Klok is altoos grootsch; doch 't krygt een bykomende verheevenheid als het gehoord wordt in een stillen nagt. Het gezigt des Uitspanzels, tintelende met ontelbaare starren, is desgelyks verheevener, dan van de Zon, op den vollen middag. Dit is mogelyk de rede, waarom Nagtgezigtjes veelal zo zeer behaagen.

Over 't algemeen zullen Grootsche Voorwerpen ons sterker treffen in eenzaamheid dan in gezelschap. Aandoeningen van Verhevenheid zyn, eenigermaate, onafscheidelyk van ongemeen sterk, of geweldig, geluid. Het slaan eens Trommels, het gebalder eens Kanons, het geraas des Donders, het geweldig uitbarsten eens Vuurbraakenden Bergs, heeft iets verheevens: maar de eenzaamheid vermeerdert die aandoening grootlyks.

Eenige Zedelyke Hoedanigheden, als Heldendeugd, Grootmoedigheid, Veragting van gevaar, of Dood; en, bovenal, de denkbeelden, welke de Godsdienst oplevert van Engelen en verheevener Weezens, zyn zeer groot en treffend; doch niets van dien aart haalt by de bevattingen, welke deeze ons van de Godheid oplevert. De uitsteekendste Dengden der verheevenste Schepzelen zyn slegts flauwe schaduwen van gods volmaaktheden. Hoedanigheden van deeze overtreffende soort bespeurt men zomtyds in de schepzelen met een ras voorbygaande flikke-

[p. 166]

ring, gelyk de vuurige verhevelingen, die de donkerheid des nagts verlichten; doch in hem schynen zy met dien eenpaarigen glans, welke by niets beter vergeleeken kan worden, dan by den nooit bezwalkten en eeuwigen luister der hoogste Hemelen. Wie kan denken aan de Grootheid van dat Weezen, 't welk alle deelen der ongemeete ruimte vervult, dat in alle oogenblikken der eeuwige duuring bestaat, aan wiens Wil het Heelal zyn bestaan verschuldigd is, van wiens besluit het lot der Werelden afhangt; wiens Wysheid ondoorgrondelyk, wiens Magt onwederstaanbaar is, zonder in zyne ziel de diepste eerbiedenis ontwaar te worden? Met welk eene ontzaglyke en aandoenlyke majesteit, komt god ons voor in deeze Bybeltaale. Hy boog den Hemel, en daalde neder en donkerheid was onder zyne voeten. Hy voer op een Cherub, en vloog. Ja, hy vloog snellyk op de vleugelen des Winds.

De Wysgeeren verschillen over 't geen het waarlyk Verheevene uitmaakt. Wy hebben reeds gezien, dat eenige Voorwerpen, met de daad verschriklyk, zodanig eene aandoening niet veroorzaaken. Grootheid kan niet aangemerkt worden als, by uitsluiting, de onderscheidende hoedanigheid van 't Verheevene te bezitten, want het is niet zeldzaam, deeze te bespeuren in ziels gesteltenissen, in lichaams sterkte, en zelfs in luid geraas. Veeleer ontstaat het Verheevene, myns oordeels, uit de vereeniging van Eenvoudigheid en Magt. Eenvoudigheid in het voorwerp schynt onafscheidelyk van de volmaaktheid van alle onze bevattingen: en Magt is onmiddelyk, of van ter zyde, begreepen, in alles wat 's Menschen geest met Verheevenheid of Grootheid vervult.

Hier kunnen wy niet nalaaten die Wysheid en Goedheid te bewonderen, welke ons gevormd en vatbaar gemaakt heeft, om vermaak en genoegen te scheppen uit alle voorwerpen, welke ons omringen. Zulks moet elk denkend Mensch, ongetwyfeld, aanzetten om met nederigheid en dankbaarheid op te zien tot de oneindige Liefde en Barmhartigheid zyns Maakers. Het oog zou misschien genoegzaam geweest zyn tot het enkel dierlyk leeven, indien het enkel in staat geweest ware, om het eene voorwerp van het ander te onderscheiden; doch de hoogste Goedheid straalt door, in 't zelve tot een werktuig gemaakt te hebben, om ons eene verscheidenheid van de edelste, keurigste en redelykste, vermaaken te verschassen.