Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1783

Redenvoerigen over de Vier Euangelien, door Thomas Townson, B.D. Rector van Malpas, Cheshire, en wel eer Lid van Magdalen-College te Oxfort. Te Amsterdam, by W. Holtrop, 1782. Behalven het Voorwerk 366 bladz. in gr. octavo.

Een zevental van Redenvoeringen, die met elkanderen in verband staen, levert ons hier een oordeelkundig verslag van de vier Euangelien, ter bevestiginge van derzelver geloofwaerdigheid, onder ene naeuwkeurige naspooring van het oogmerk waer mede, den tyd wanneer, en de plaetzen waer, dezelven geschreven zyn. De Heer Townson heeft dit Stuk met veel oplettendheid uitgevoerd; en zyne deswegens beweerde voorstellingen, schoon ze niet allen even bondig mogen voorkomen, zyn indiervoege uitgewerkt, dat ze wel een nader onderzoek waerdig zyn.

By den aenvang ontmoeten we ene voorafgaende Verhandeling, waer in ons de Autheur (1) een bericht geeft van het byzonder oogmerk van ieder Euangelie, en toont, voor welken staet der Kerke het geschikt is; (2) de Karak-

[p. 439]

ters der Euangelisten en hunne bekwaemheden tot het schryven hunner Euangelien beschouwt: hechtende daeraen eindelyk enige bedenkingen, die uit het behandelde onderwerp voortvloeien. Wyders brengt onze Schryver by een, het geen hy uit de Oudvaders opgemaekt heeft, met betrekking tot de rangschikking der Euangelisten, den tyd wanneer, de plaets waer, en 't oogmerk waer mede zy hunne Euangelien geschreeven hebben. Hier op laet hy voorts volgen enige toebereidselen tot het bepalen van den rang der Euangelisten uit inwendige blykbaerheid; waerin hy onderzoekt, of de volgende Euangelisten de voorgaende Euangelien gezien hebben? Ter navorschinge hier van verledigt hy zich, (houdende zulks van Euangelist Johannes voor, als nog, toegestaen,) tot ene vergelyking van verscheiden plaetzen uit de Euangeliën van Mattheus, Markus en Lu as; en leid daeruit af, dat de volgende Euangelisten elk der voorgaende Euangeliën gezien hebben. Hier op gaet hy verder, ter overweginge, of de Euangeliën, met elkander vergeleken, enige wederkerige kentekenen dragen, van de orde, waerin zy in 't licht gegeven werden? En 't komt hem voor dat zy vele zodanigen bezitten, indien de volgende stellingen, gelyk hy doet zien, juist zyn.

‘I. Dat Euangelie, waerdoor de uitdrukkingen van een ander Euangelie worden verklaerd en duidelyker gemaekt, of in zichzelve, of voor de bekeerden uit de Heidenen, was het laeter Euangelie.’

‘II. Dat Euangelie, waerm de Leer, in een ander geleerd, gepaster gemaekt wordt voor een meer uitgebreiden staet der Kerke, was het laeter Euangelie.’

‘III. Een Euangelie, uitgegeven onder de Heidenen, was laeter dan dat, 't welk in 't licht kwam onder de Joden.’

Onze Autheur, deze gronden gestaefd hebbende, gaet verder ieder Euangelie afzonderlyk na, en bevestigt de gewoone rangschikking, naer welke Mattheus, Markus, Lukas en Johannes elkanderen in tydorde volgen.

Mattheus schreef vóór Markus en Lukas, en wel verscheiden jaren vroeger, waerschynlyk kort na 's Heillands Hemelvaert, om en aen het jaer 37. Hy stelde dit zyn Euangelie op ter onderrichtinge van het Joodsche Volk; en zal het ongetwyfeld in Judea zelve geschreven hebben.

Markus was de naestvolgende Euangelist op Mattheus, en schreef vóór Lukas. Hy stelde zyn Euangelie op,

[p. 440]

onder het opzicht, en ten grooten deele naer de opgave, van Apostel Petrus, voor ene gemengde Gemeente van bekeerden uit Jooden en Heidenen; schryvende het zelve naestdenkelyk in Italie, en wel te Rome; alwaer hy het zelve omtrent het jaer 56, of kort voor den tyd der eerste gevangenisse van Apostel Paulus te Rome, voor 't licht gebragt zal hebben.

Lukas, die na Markus schreef, doch onzeker hoe veele jaaren^(*), met een meer bepaeld oogmerk voor de bekeerden uit de Heidenen, waerin hy grootlyks geholpen werd door de onderrichtingen van Apostel Paulus; en maekte het zelve waerschynlyk eerst in Achaje gemeen.

Johannes eindelyk schreef zyn Euangelie nog merkelyk later; en men kan 'er enigzins uit afnemen, dat hy de vootgaende Euangelien niet alleen gezien, maer als echte en getrouwe Geschiedverhalen goedgekeurd, en zyn eigen ten deele opgesteld heeft, tot een aenhangzel en vervulling van deze; hebbende te gelyk in het oog het tegengaen van enige dwaelleringen nopens den persoon van Jezus Christus. Hy vervaerdigde het zelve waerschynlyk, na de verwoesting van Jerusalem, of het jaer 70, in Kleen Asie, en veelligt wel te Efeze.

Aen 't einde dezer beredeneerde berichten, nopens de Euangeliën, voegt de Heer Townson nog de opmerking, dat elk later Euangelist de echtheid der voorige Euangeliën bevestigt. En tevens toont hy, ter afweringe van ene tegenbedenking, dat het gezach en getuigenis van Markus en Lukas geenszins verzwakt wordt, door te beweren, dat zy het Euangelie van Matthaeus gezien hebben.

By deze zeven dus ver beschouwde Redenvoeringen, komt eindelyk nog ene achtste, die bepaeldlyk gaet over de wyze, op welke Johannes de uuren telt; by welke gelegenheid de Autheur zich in 't slot ook uitlaet over de uuren der Romeinen, en van enige andere oude Volken. De Heer Townson naemlyk heeft opgemerkt, dat Johannes

(*) Niet onwaerschynlyk is ons de gissing der zulken, die den schryftyd van 't Euangelie van Lukas brengen, kort voor 't schryven van zyn tweede Boek, of de Handelingen der Apostelen, dat waerschynlyk op het einde der tweejarige gevangenisse van Apostel Paulus te Rome geschreeven zal zyn; 't welk dan den schryftyd van 't Euangelie op het jaar 57 of 58 zou brengen.

[p. 441]

hierin van de andere Euangelisten verschilt. Mattheus, Markus en Lukas, zegt hy, tellen, gelyk de Ouden gewoon waren, 't geen ook in Judea gebruikelyk was, de twaalf uuren van den dag, van den opgang der zonne, tot haren ondergang: maer Johannes schynt de uuren geteld te hebben, zo als wy heden doen, van middernacht tot middag, en van middag tot middernacht. Dit toonen alle de plaetzen, in welken Johannes ene tydsbepaling van uren meld. Zie H. I. 38-41. IV. 6, 7; 52, 53. XIX. 13, 14.

Velen hebben dit reeds vroeger opgemerkt, en houden het zelve voor ene Romeinsche gewoonte, dat echter ene misvatting is. De Romeinen toch telden de uuren, even als de Jooden: maer hierin verschilden zy van de Jooden, dat zy, daer de Jooden den dag deeden eindigen en beginnen met den ondergang der Zonne, den enen dag van den anderen scheidden met middernacht. Hierin is Johannes het met de Romeinen eens; Zie H. XX. 19. Maar hy verschilt van de Romeinen en van de Jooden, in 't tellen der uuren; daar zy met den opgang der zonne, en hy met middernacht begint te tellen. De rede van deze byzonderheid heeft men, volgens onzen Autheur, hier in te zoeken. Johannes zal deze uurtelling in Kleen Asie gevonden, en, zyn Euangelie aldaer schryvende, overgenomen hebben. 't Is althans, gelyk hy doet zien, blykbaer genoeg, dat zodanig ene wyze van telling der uuren in een gedeelte van Kleen Asie plaets had.

Gemerkt het natuurlyk vreemd moet voorkomen, dat vele Geleerden hierin misgetast hebben, houdende dit voor ene Romeinsche gewoonte, zo agt de Heer Townson het der moeite wel waerdig, hierop ten laetste nog wat byzonder staen te blyven. Hy toont des onderscheiden aen, dat de Romeinen daedlyk, schoon ze den burgerlyken dag van 24 uuren deeden beginnen en eindigen met middernacht, echter den natuurlyken dag bepaelden binnen den tyd van het op- en ondergaen der zonne, en hunne uurtelling dus, in navolging der Grieken, gelyk hadden met die der Jooden, en meest alle andere oude Volkeren; tellende altoos, van den op- tot den ondergang der Zonne, twaalf uuren; van waer ze ongelyke uuren hadden, die in lengte verschilden, naer de verschillende lengte der natuurlyke dagen, in de onderscheiden jaergetyden^(*).

(*) Zie onder anderen deswegens L. Ramiresius de Prado in ejus Pentecontarcho. pag. 140-146 et 223.

[p. 442]

- Men heeft, gelyk onze Autheur verder opmerkt, reden om te denken, dat die uurtelling ondtyds algemeen was, ook by de Franken, Britten, Germanen, en door het geheele Westersche Ryk; waerin ze meerendeels stand gehouden zal hebben tot in de dertiende eeuw; wanneer de hedendaegsche uurtelling der Italianen, zo men wil, ingevoerd zou zyn.

‘De tegenwoordige Italiaenen houden, zegt de Heer Townson ten besluite, niet op met twaelf, maer tellen voort tot vierentwintig uuren; en doen den dag eindigen omtrent een halfuur, na dat de zonne ondergegaen is. Deze rekening vermydt de ongelykheid der Romeinsche uuren, maer maekt geen bepaelden middag, die in geduurige verandering vroeger of laeter komen moet. Te Romen is het negentiende uur het uur van den middag in 't midden van den winter, maar het zestiende midden in den zomer; en tusschen de beide zonnestmden, (of den langsten en kortsten dag, zoo als wy spreeken,) is ieder minuut van het 16, 17 en 18de uur, op deszelfs beurt, het bepaelde punt van den middag^(†). Met recht derhalven mogen wy de voorkeur geven aen de schikking by ons en andere Natien aengenomen, als die de voordeelen der oudste en laetere Roomsche en Italiaensche wyzen van uurtelling vereenigt, zonder in derzelver zwarigheden te deelen. Wy hebben met de Italiaenen gelyke uuren, en teffens den middag altyd op een bepaeld uur, gelyk de oude Romeinen. - Maer of deze meer wysgeerige trant van rekening uit eenig deel van Asie overgebracht zy nae de Westlyke en Noordlyke Landen van Europa, dan of, daar de meerdere breedte ook de ongelykheid der zomer- en winteruuren, naer het oude plan, deed toenemen, dit ongemak de Noordlyke Volken aendreef, om op een beter plan te denken; en wanneer en waer deze nieuwe styl van uurtelling eerst wierd ingevoerd; - deze naspooringen laten wy voor de geleerden en weetgierigen over.’

(†) Een naeuwkeurig bericht van deze Italiaensche uurtelling is te vinden in D.J. Volkmans Reisboek door Italie. I. D. bl. 25-30.