Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1783

[p. 203]

Dissertatio Physica et Mathematica, de montium altitudine barometro metienda. Accedit. Refractionis Astronomicae Theoria. Auctore Ch.H. Damen. A.L.M. et Philof. Dr. Hagae Comitum, apud J. de Groot, 1783. Absque praecedd. 103 pp.

Het geen hier op den tytel als een soort van Aanhangzel voorkomt, de Refractio Astronom ca, of de verbuiging, die het licht der Hemelsche Lichaamen, eer het tot ons oog komt, ondergaat, was, naar luid der Voorreden, het onderwerp, dat de Heer Damen zig aanvanglyk ter overweeginge had voorgesteld; met oogmerk, om eene algemeene theoretische formule, of vastgestelde regelmaat ter berekeninge dier straalbuiginge, na te spooren. Dan, bemerkende dat de waarneemingen van den Barometer, door verscheide Natuurkundigen opgegeeven, (waarop die bepaaling steunen moet,) zeer wyd uit elkanderen loopen, zo heeft dit hem bewoogen, tot een gezetter onderzoek van de manier van 't meeten der Bergen door middel van den Barometer; 't welk ten gevolge gehad heeft, dat dit onderzoek als de hoofdzaak zyner Verhandelinge geworden is; waarop hy dan de overweeging van het eerstgemelde vestigt. Zyn Ed. heeft deeze Bergmeeting te eerder op die wyze behandeld, om dat men 'er tot nog geen beknopt aaneengeschakeld berigt van gemeen gemaakt had; dit heeft hem aangezet, om het geen hier en daar deswegens in veele Boeken verspreid gevonden wordt, by een te vergaderen, en kortlyk zamen te trekken; wel inzonderheid om na te gaan, welke nuttigheid men daar uit zoude kunnen afleiden, ter bepaalinge van de boven aangeduide straalbuiging.

Ter klaarder behandelinge van dit onderwerp, brengt hy ons eerst onder het oog een kortbondig geschiedkundig verslag van 't geen men, van tyd tot tyd, in 't werk gesteld heeft, om de hoogte der Bergen, door middel van den Barometer, met meer naauwkeurigheid te meeten. Pascalius schynt, op het afloopen der voorige Eeuwe, het eerste op de gedagten deezer wyze van Bergmeetinge gevallen te zyn, en Perrierius daartoe bewoogen te hebben. Zints dien tyd, hebben verscheiden, terwyl de kundigheden der verschynselen van den Barometer toenamen, zig daarop uitgelegd; doch hunne poogingen, gelyk de Heer Damen opmerkt, waren voor het bedoelde niet genoegzaam; en 't liep aan tot het midden deezer Eeuwe, eer men daaromtrent iets, dat

[p. 204]

eenigzins voldoende was, erlangde. Onder deeze laatere navorschers der Natuure, in dit opzigt, is bovenal te noemen Bouguer, wiens waarneemingen grootlyks opgehelderd en verbeterd zyn, inzonderheid door De Luc; waarop vooral Shuckburgh en Roy dit stuk tot een hooger trap van volmaaktheid gebragt hebben. - De vergelyking der waarneemingen dier beroemde Mannen, met nevensgaande aanmerkingen over dezelven, legt de Heer Damen ten grondslage zyner Verhandelinge over de Bergmeeting; om 'er vervolgens zyne regelmaat, ter berekeninge van de Straalbuiging, op te vestigen. - Hier toe handelt zyn Ed.

I. Over den Dampkring, alleen beschouwd als eene Vloeistof, die digtheid heeft en veerkragtig is, zonder de Warmte in agt te neemen.

II. Over de oorzaaken, die eene naauwkeurige meeting der Bergen, met den Barometer, moeilyk maaken; waaronder hy de Warmte en de Dampen, als de voornaamsten, opgeeft; zynde de andere bykomende omstandigheden, gelyk hy aanduidt, in dit geval van minder gewigt. Zulks leidt hem, om

III. na te speuren, welke veranderingen de Dampkring, of deszelfs veerkragt, door de Warmte ondergaat.

IV. Hieraan hegt hy een onderzoek naar de wet der Warmte in den Dampkring, om na te gaan, in welke evenredigheid dezelve afneemt. Daarby komt dan voorts

V. in aanmerking de invloed der Dampen, ter vermeerderinge van de digtheid van den Dampkring. Zyn Ed. oogt hier mede, niet zo zeer op die grovere dampen, welken men nevel en dergelyken noemt, als wel op die fynere dampen, welken zig naauwer met de lugt van den Dampkring vereenigen, en dezelve vogtig maaken; op welker invloed het in deezen eigenlyk aankomt. - Uit hoofde deezer moeilykheden, die zo uit de Warmte als uit de Dampen ontstaan, heeft men, volgens onzen Autheur, ter naauwkeuriger meetinge, by den Barometer, ook den Thermometer en den Hygrometer te voegen, om dus de zwaarte, de warmte en de vogtigheid der lugt, te gelyk, met de vereischte opmerking gade te slaan.

VI. Eindelyk deelt ons de Heer Damen nog mede zyne vergelyking van de proeven en waarneemingen van de Heeren Schuckburgh en Roy, met die van den Heer De Luc; met aanwyzinge van 't geen men daaruit heeft af te leiden; en hoe ver men 't, ingevolge hier van, met deeze wyze

[p. 205]

van Bergmeeting brengen, of wat men daar van verwagten kunne.

Op de hierin voorgedraagen grondbeginzels, vestigt de Autheur dan verder zyne naspooring en bepaaling van eene algemeen vastgestelde regelmaat, ter berekening van de straalbuiging der Hemelsche Lichaamen. - Met den aanvang der ontvouwinge hier van, geeft hy, vooraf, eene beknopte verklaaring van de Straalbuiging, mitsgaders van de twee hoofdoorzaaken, waaruit de verscheidenheid der Straalbuiginge ontstaat, te weeten de verschillende hoegrootheid van den hoek, dien de invallende Straal maakt, en de verschillende digtheid der middelstoffe welke de Straal doorloopt. 't Is uit hoofde van dit laatste, dat het voorgemelde hier in aanmerking komt, om de bedoelde algemeene regelmaat te vinden; waaromtrent reeds veele Hemelloopkundigen herhaalde poogingen aangewend hebben; onder welken de Heer De la Grange, naar 't oordeel van onzen Schryver, best geslaagd is: als hebbende, met behulp der waarneemingen van den Heer De Luc, eene welgegronde regelmaat aan de hand gegeeven, om de Straalbuiging, (de hoogte van den Barometer en Thermometer bekend zynde,) gemaklyk te vinden.

De Heer Damen, wien deeze regelmaat van den Heer De la Grange, boven anderen, toelacht, volgt deezen kundigen navorscher op het spoor; tragt het door hem voorgedraagen beknopter en duidelyker te ontvouwen; terwyl hy zig tevens bevlytigt, om, met behulp der proefneemingen van den Heer Roy, die regelmaat te verbeteren, de berekening gemaklyker te maaken, en het geheele Stuk nog verder eenig licht by te zetten. En voorts toont hy derzelver gegrondheid, door eene vergelyking van eenige op die manier berekende Straalbuigingen, op verschillende schynbaare hoogten, met de waarneemingen van den Heer Bradley; waaruit blykt, dat deeze regelmaat van berekening na genoeg met de daadlyke waarneeming overeenstemt; en naauwkeuriger is, dan die van den Heer De la Grange.

Onze Autheur, wyders opgemerkt hebbende, dat men zig van deeze regelmaat, uit hoofde dat de straalbuigende kragt van den Dampkring niet allerwege dezelfde zy, aan alle Gewesten der Aarde, niet gelyklyk kan bedienen; tekent by die gelegenheid aan, hoe veele Hemelloopkundigen oordeelen, dat men vergeefsch zou zoeken na eene regelmaat van berekening der Straalbuiginge, die voor alle

[p. 206]

Gewesten geschikt is. Dan hieromtrent voedt zyn Ed. eenigzins gunstiger gedagten. Hy is wel overtuigd, dat het naspooren hiervan veel moeilykheids in hebbe, doch hy tragt tevens te doen zien, dat 'er rede zy, om te beweeren, dat het niet volstrekt onmogelyk zy, dezelve te boven te komen, waartoe hy ook eenigermaate den weg baant, te meer daar de hier voorgestelde regelmaat 'er toe bevorderlyk kan zyn. Met betrekking tot dit uitgebreider onderwerp, betuigt hy nog ten slot, dat hy al eenige naspooringen daaromtrent gedaan heeft, die hem in dit denkbeeld versterken, en doen hoopen, dat de door hem voorgestelde wyze daartoe zal kunnen dienen; maar ze zyn, zegt hy, nog niet genoeg voortgezet, om ze het licht te doen zien, des derzelver mededeeling uitstel vordere. - Het in deezen door zyn Ed. nopens dit Stuk voorgedraagen is, met zo veel naauwkeurigheid, uitgewerkt, dat men reden hebbe om te verlangen, dat het den Heer Damen aan geen tyd en lust zal ontbreeken, om deeze zyne poogingen voort te zetten, als waardoor zyn Ed., by een gewenschten uitslag, den Hemelloopkundigen een gewigtigen dienst zou doen.