Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1783

[p. 121]

Oude Friesche Wetten, met eene Nederduitsche vertaaling en ophelderende aantekeningen voorzien. Eerste Stuk. Te Campen en Leeuwarden, by J.A. de Chalmot en J. Seydel. Behalven het Voorbericht, 200 bladz. in gr. quarto.

Al voor lange hebben veele Liefhebbers gewenscht, dat dit eerwaardig overblyfzel der Oudheid, van wegens het verloop der Friesche Spraake, in veele gevallen, thans voor de meesten moeilyk te verstaan, door eene kundige hand in 't Nederduitsch overgebragt mogte worden. Het behelst naamlyk eene verzameling van de oude Friesche Landregten, die, schoon ze min beschaafd te noemen zyn, egter voor de naspoorers der Vaderlandsche Oudheden haare gevalligheid hebben; vermits dezelven, in verscheiden opzigten, kunnen dienen, ter verdere ophelderinge der aloude manieren van regtspleginge, en daartoe betrekkelyke gebruiken der vroegere Landzaaten. De geheele verzameling bestaat uit zeventien Deelen, of zo veele Hoofdstukken, onder welker Opschristen de onderscheidene soorten van Wetten geplaatst zyn. Het thans afgegeeven eerste Stuk, waarmede dus aanvanglyk aan veeler wensch voldaan wordt, vervat de zes eerste Deelen; staande de elf overigen in een tweede Stuk te volgen; waarby de Uitgeevers nog een derde Stuk zullen voegen, ‘het welk,’ zeggen ze, ‘benevens den eigenlijken Titul en de noodige Registers, zal bevatten een Aanhangzel van oude Friesche Stukken, waardoor aan deeze Wetten, in verscheidene opzichten, een aanmerkelijk licht wordt bijgezet: met nog eene breedvoerige Inleiding; waarbij wij van verscheidene zaaken, tot den tijd, het verstand en den aart deezer Wetten, mitsgaders de eigenschap der Taale betreklijk, een omstandig verslag zullen doen.’ - Van de waarde deezer uitvoeringe kan men zig, uit dit eerste Stuk, reeds een gunstig denkbeeld vormen, daar de overzetting alomme blyken van kunde en naauwkeurigheid draagt; en de bygevoegde aantekeningen eene reeks van byzonderheden behelzen, die ons het Taal- en Oudheidkundige, ten beteren verstande, met een welwikkend oordeel ophelderen. Zie hier tot eene proeve het berigt, dat men ons verleent, wegens het oude gebruik van Medezweerers in Regten te vorderen. By gelegenheid, dat 'er in eene Wet gesproken wordt van sexusum onzuuara/ of zesërsom ontzwee-

[p. 122]

ren, heeft men aldaar de volgende aantekening geplaatst.

‘Sexasum] Zesërsom, dat is, ten getale van zes. Op deeze wijze vindt men in deeze wetten veelal uit gedrukt het getal der medezweerders, in de bepaalde gevallen vereischt. Het is eenigzins bedenkelijk of Sexasum betekene met zes medezweerders, dan alleen met vijf, even als het latijnsche tertia manu betekent met twee medezweerders. Gaertner ad LL. Saxon. p. 12; doch het eerste meenen wij te moeten besluiten, uit het IV. Deel § 6, alwaar men leest: Colvasum / mit acht sader-megen/ en homer moder-megen. Twaalfërsom, met agt bloedvrienden van vaders kant, en vier bloedvrienden van moeders zijde. - De Eed was, in de middeleeuwen, het gewoone middel, om de twistzaaken te eindigen. In de meeste gevallen bepaalden de Wetten en vonnissen slegts, wie van partijen het naast geregtigd was, om te zweeren. Hierdoor waren de Eeden, in dien tijd, zeer menigvuldig, en dit gaf veel gelegenheid tot misbruik van dezelve. Om dat misbruik tegen te gaan, wierden niet alleen verscheidene plechtigheden, geschikt om eene godsdienstige vrees of bijgelovigen schrik te verwekken, bij den Eed voorgeschreeven; maar ook, in de meeste gevallen, vereischt zekere medezweerders, in aanzien en getal, bij de Wet of den Rechter bepaald, en geschikt naar het aanzien van den eigentlijken zweerder, en het gewigt van de zaak. In deeze wetten is het hoogste getal twee- en zeventig. Zie 't VIII Deel § 5. en het XII Deel § 10. Maar bij du cange in Gloss. op 't woord Assath, vindt men, dat het zelfs tot driehonderd ging. Deeze medezweerders worden in de oude Latijnsche Wetten juratores, conjuratores, compurgatores, consacramentales, enz.; in de Nederlandsche Handvesten Volg-Eden; en in deeze Wetten doorgaans Eden genoemd. Dezelve zwoeren dat de persoon, dien het aanging, recht en niet meineedig zwoer, of, zoo als men 't in 't Oud Friesch uitdrukte, dat hy dine eed riucht zwerre / ende onmeens. Hieruit hebben sommige beweerd, dat ze een Eed van waarheid (juramentum veritatis) deeden, onder anderen stiernhook, de Jure Suevon. vetust. p. 112; terwijl anderen van gedachten zijn, dat ze alleen een Eed van geloof (juramentum opinionis) gedaan hebben. Zie siccama ad LL. Fris. p. 79. grotius in Proleg. Hist. Goth. Vand. et Longeb. p. 67. en dreyer von dem nutzen des ged. Reinke de Voss. bl. 127. en dit laatste gevoelen is in den aart der zaake gegrond, hoewel de gemelde woorden, in den

[p. 123]

Eed gebruikelijk, iets meer schijnen te behelzen. Innocentius III heeft daarom zeer voorzichtig getragt daar in eenige verandering te maaken, en ten dien einde (cap. 13. X de purg. can.) bepaald, quod illi, qui ad purgandam alicujus infamiam inducuntur, id solum juramento tenentur firmare, quod veritatem credunt eum dicere, qui purgatur: doende dus slegts een Eed van geloof. Uitdrukkelijke voorbeelden van zulke Eedgenooten, die alleen zwoeren, dat zij geloofden, dat die geene voor welken zij zwoeren, de waarheid sprak, zijn 'er ook voor handen, en aangeweezen, door van alphen in de Verh. over den Eed der Utrechtsche Bisschoppen, in de Werken der Leidsche Maatschappij, II Deel bl. 197. - De medezweerders hebben in Friesland tot diep in de vijftiende eeuw plaats gehad, gelijk de stukken bij schwartzenberg Fr. Charterb. l.D. bl. 343, 345, 535, 555, en op menigvuldige andere plaatzen voorkomende, bewijzen. Men kan, over deeze stof, verder nazien du cange Gloss. in voc. Jurare. v.d. walle Handv. van Dordr. bl. 371. robertson History of Charles V. Vol. 1. p. 48.’

Met betrekking tot dit onderwerp, levert ons eene laatere aantekening nog eene verklaaring van de woorden Ded eden en Wyt eden; welke benaamingen verschillend verklaard worden, gelijk ons de Aantekenaar te kennen geeft, en waaromtrent het hoofdzaaklijke zijner verklaaringe hier op uitkomt.

Ded heeft men af te leiden van thiota, diot, diata, thiada, deit, diet, een volk en ook geslacht; dus zijn Ded eden Volks, geslachts, of maagschaps-eeden, zo dat ze gelijk staan met de Kions eden/ Vrienden-eeden, en Kions neffnen/ Eeden van maagen binnen den derden graad. Van ouds naamlijk werden de Bloedvrienden niet alleen toegelaaten, maar in zommige gevallen uitdrukkelijk tot Medezweerers vereischt; bijzonder in bloedverwantschap, erfenissen, maagescheiden en dergelijken, waarvan die van 't geslacht de beste kennis konden hebben.

Wat de wyt eden betreft, deeze zijn Medezweerers in 't algemeen, en Ded eden zijn eene bijzondere soort van dezelve; 't geen men daaruit kan afneemen, om dat in deeze Landregten, genoegzaam in alle gevallen, waar in geen Ded eden te pas komen van Wyt eden gesproken wordt. ‘Vraagt men,’ vervolgt de Aantekenaar, ‘waarom de Medezweerders in 't algemeen Wijt-eeden genoemd worden? Daarvan kunnen wij geene zekere, maar, bij gissing,

[p. 124]

verscheidene waarschijnlijke redenen opgeeven. Het woord wyth komt in deeze wetten in de betekenis van tegen. Zie het I Deel § 27 en 't III Deel § 10; dus zoude men wyt eden konnen houden voor Tegen-eeden; even gelijk het woord wedredo in de Salische Wetten, Tit. LXXVI. § 1. voorkomende, en aldaar bij eccard door Wieder eed verklaard. - Het zweeren komt in deeze wetten dikwijls voor onder het woord wyran verklaaren. Zie onder anderen het I Deel § 3 en 4. Het zelve geschiedde gemeenlijks met een zeker getal Medezweerders, en dit zoude ook reden tot de benaaming van wyt eden hebben kunnen geeven. - Men zoude ook het woord wmt kunnen afleiden van het F- Th. wuut/ lex of wet gloss. lips. en dan door wyt eden verstaan wettige Eeden, het zelfde met Eeden van witachtige Mannen: eene uitdrukking, die in laatere wetten en handvesten overbekend is, en gebruikt wordt om aan te duiden, dat de vereischte Medezweerders moeten zijn dezulken, die wettig, of wel bij de wet niet verboden zijn. En dit laatste wordt te aanneemelijker, wanneer men aanmerkt dat in deeze zelfde §. (waarin voor de eerstemaal van Wijt-eeden gesproken wordt) onmiddelijk daarop, wordt opgegeeven, welke persoonen bij de Wet verboden zijn; 't welk 'er naderhand zeer waarschijnlijk zal zijn bijgevoegd, op dat men zoude weeten, wie voor Wijt-eeden gehouden moesten worden.’