Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1782

Leven en Schriften der Hedendaagsche Wysgeeren, meerendeels uit J.C. von Zabuesnig getrokken. Met een Aanhangzel van die der oude Wygeeren, door eskes. Te Nymegen I.v. Campen. 1782. Behalven de Voorreden, 264 bladz. in octavo.

Met de benaming van Hedendaagsche Wysgeeren heeft de Uitgever, zo als hy 't in zyne Voorreden verklaert, het oog op dezulken, ‘die zich hedendaagsch, onder den schonen, maar bedriegelyken Mantel van Wysgeerte bedekken, om zo veel te veiliger den geopenbaarden Godsdienst aan te vallen, en, ware het mogelyk, uit te roeijen. (Zogenaamde) Wysgeeren, die de volmaaktheid en genoegzaamheid van eene natuurlyke Godgeleerdheid, dat is, als men het van naby beschouwt, de leering van een willekeurlyken Godsdienst,) met losse schynbewyzen verdeedigen, om den Bybel vaarwel te zeggen, enz.’ Met één woord, zodanige Schryvers, die, onder den naem der Wysgeerte, de Godlyke Openbaring heimlyk ondermynen, of openlyk bestryden. De Heer Eskes bedoelt daermede, te bevorderen, ‘dat de minervarenen, (voor dewelke dit geschreven is,) de zwakheid en wuftheid der zogenaamde sterke Geesten ziende, zo veel te meer achting, niet alleen voor de waare en onvervalschte Wysgeerte, maar ook voor den Christelyken Godsdienst mogen hebben.’ 's Mans beoogde is buiten tegenspraek pryzenswaerdig; dan de uitvoering, zo in het overgenomen uit Zabuesnig, als in het, by manier van Aanhangzel, ter ophelderinge van enige byzonderheden, daerby gevoegde, is zo oppervlakkig, en zo weinig oordeelkundig ingericht, dat die beoogde min ervarenen 'er genoegzaem niet meer aen hebben, dan dat zy hunne algemeene nieuwsgierigheid, om enige kennis van die Schryveren en derzelver Werken te erlangen, enigzins kunnen voldoen; het welk niets wezenlyks kan toebrengen, tot de beschaving van hun Verstand, of hunne grondiger overtuiging der waerheden van den Christelyken Godseienst

[p. 508]

- Men leze, tot ene proeve hiervan, het volgende bericht, betreffende karel van secondat, Baron van la brede en van montesquieu.

‘Montesquieu, President by het Parlement van Bourdeaux, Lid der Fransche Academie, enz. was op het Slot la Brede by Bourdeaux, geboren, en stierf te Parys, in het 66 jaar zynes ouderdoms.

Door het uitgeven van zyne Lettres Persanes of Persische Brieven, die in het jaar 1721 te voorschyn kwamen, had hy zich reeds onder de Schryvers van zynen tyd beroemd gemaakt. - Geleerdheid en een schoone schryftrant blonken uit in dit Werk, maar het maakte den Godsdienst des Schryvers zo verdagt, dat men ongenegen wierd, om hem als Lid van de Fransche Academie aan te nemen. Doch dewyl men oordeelde, dat de Heer President Montesquieu bekwaam was, zich, in 't vervolg van tyd, op nuttiger arbeid te leggen, wierd hy in het jaar 1727 als Lid van dat geleerd Genootschap aangenomen. - Omtrent deezen tyd reisde hy door Duitschland, Italien, Zwitserland, Holland en Engeland, en leerde daardoor de Zeden en geaartheid der Inwoonderen van ieder Land grondig kennen. - Na Vrankryk weder gekeerd zynde, schreef hy aldaar een schoon Werk, Considerations sur la cause de la grandeur des Romains, of Aanmerkingen over de oorzaak van de grootheid en het verval der Romeinen. Welk Boek de goedkeuring van alle Geleerden heeft weggedragen. - Het was in den jaare 1748, dat hy zyn heerlyk Werk, de Geest der Wetten, in het licht bragt. - Alles wat daarin voorkoomt is glinsterend. - Geleerdheid, styl, aangenaame en teffens leerryke gedachten zetten dit treffelyk Werk luister by; en hy brengt ons gebeurtenissen, die onze Voorzaten, Vorsten of Vaderland betreffen, te binnen, om ons een levendig bezef daarvan te geven, en teffens van des Schryvers kundigheden, zo in alle oude en nieuwe Geschiedenissen, als van deszelvs wetenschap in de Grieksche, Romeinsche, Asiatische en Europische Rechtsgeleerdheid te kunnen oordeelen. - 'Er zyn nochtans eenige stellingen in dit Werk ontdekt, die met de gronden van den Godsdienst niet overeenstemmen; en Montesquieu zoekt in zyne Defense de l' Esprit des Loix eenige derzelve te verdedigen, en andere te verontschuldigen. - Dit is zeker, dat Montesquieu de gronden van den Godsdienst nooit regtstreeks heeft aangetast, nochte zich voor eenen Verlochenaar der Goddelyke Openbaringen uitgegeven: integendeel heeft hy, eenige dagen voor zynen dood, zich aan de Hertogin van Aiguillon indeezervoege geuit. - De Openbaring is de heerlykste gave, die God aan den mensch heeft kunnen schenken. - Ook nam hy te meermaalen de zaak van den Godsdienst tegen deszelfs Vyanden op. - Onder anderen van Bayle sprekende, (l' Esprit des

[p. 509]

Loix, Edit. de Geneve 1749 T. 2. p. 335, 336.) zegt hy: “Na dat Bayle alle soorten van Godsdiensten beschimpt en bespot heeft, wil hy ook den Christelyken Godsdienst onteeren; en verstout zich te zeggen, dat waare Christenen geenen staat zouden kunnen uitmaaken, die bestaanbaar zy. - En waarom niet? (vraagt Montesquieu, en beantwoord zulks indeezervoegen,) zy zouden immers Borgers zyn, die in hunne plichten zeer wel onderricht waren, en die niet minder iever zouden hebben dezelve te volbrengen. - Hoe meer zy zich aan den Godsdienst zouden verbonden achten, zo veel te meerder zouden zy denken aan het Vaderland verschuldigt te zyn. Indien de gronden van het Christendom diep in het harte waren ingedrukt, zouden zy veel machtiger zyn, als die valsche Eer der Monarchien, die menschelyke Deugden der Republicquen, en die slaafsche Vrees der Despotische Staaten.” - En, ibid. p. 332. “Een wondere zaak! de Christelyke Godsdienst, dewelke alleen de Gelukzaligheid van het toekomende Leven ten voorwerp schynt te hebben, behelst ook teffens onze Gelukzaligheid in het tegenwoordige leven.” - Doch hoe het ook met Montesquieu's Schriften gelegen zy, dit is ten minsten buiten allen twyfel, dat hy, als een oprecht Christen, in het jaar 1755. gestorven is.

De Heer van Montesquieu was al te geleerd en beroemd, om niet van Mr. Voltaire beneidt te worden. - Voltaire T. XXXVI. Mel. de Litter. d' Hist. et Phil. T. 1. l' A.B.C. 1 Dialogue, zegt, dat het Boek de Geest der Wetten eenen ongeschikten Doolhof is. - Dat Montesquieu telkens waarheden en leugens onder elkanderen mengt. - Dat hy byna altyd verkeerde aanhaalingen doet, &c. - Niemand onder de Geleerden heeft echter dit partydige oordeel van Voltaire behaagt. Integendeel hebben de Heeren Maupertuis en Solignac Lofredenen op dien geleerden Man uitgegeven, die vry wat meer goedkeuring by de geleerde Waereld, als Voltaire's smaadredenen, weggedragen hebben.’