Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1781

Aanmerkingen over de natuur en den oorsprong van het vermaak.

Oh! happiness, our being's end and aim!
pope.

Het is eene zeer waaragtige stelling, dat de nuttigste weetenschap voor den mensch de mensch zelf is. En wat kan gevolglyk nuttiger wezen, dan de natuur te onderzoeken van het geen waarnaar wy allen haaken; waarom wy wenschen te zyn; om het welk wy, gelyk zig de beroemde pope uitdrukt, het aanwezen kunnen verdraagen. Ik meen het Vermaak.

Wat vermaak is gevoelt een iegelyk; en zo 'er nog iemant ware, die 't niet gevoelde, zou het even zo onmooglyk zyn hem het vermaak te beschryven, als een blind geboren mensch te doen bezeffen, wat licht en kleuren

[p. 77]

zyn; en eenen, die nimmer hoorde, een denkbeeld van het geluid te geeven.

Maar is het onmooglyk, te zeggen, wat het vermaak zy, het is zo moeilyk niet, wanneer wy aandagtig ons zelven gade slaan, te ontdekken, waaruit het vermaak ontstaat; of liever, in welke omstandigheden wy zyn, wat 'er in onze ziel omgaat, wanneer wy vermaak genieten.

Descartes, die met regt beschouwd mag worden als de Vader, of liever de Hersteller, der waare en nuttige Wysgeerte, was van gedagte, dat het vermaak geboren wordt uit het gevoel onzer volmaaktheid.

En zeker, de ondervinding schynt deze meening buiten tegenspraak te stellen, daar zy ons leert, dat alle wyzigingen van onze ziel en van ons lichaam, die tot ons welzyn verstrekken, eene aandoening van vermaak; en, integendeel, dezulken, welken ons schadelyk zyn, eene aandoening van smert voortbrengen. Wanneer wy zo naby aan het vuur komen, dat het ons lichaam zou kunnen schaden, gevoelen wy pyn, en vlieden van het vuur af. Maar als ons lichaam, aan den anderen kant, minder van vuurdeelen voorzien zy, dan noodig is tot ons welweezen, als wy eene smertlyke aandoening van koude gevoelen, dan zoeken wy het vuur; het welk ons dan koestert en verkwikt, tot zo lang, dat een al te groote overvloed van vuurdeelen ons weder begint schadelyk te worden. De vermoeidheid is eene soort van pyn, die ons de rust doet zoeken, om dat een langer voortgezette arbeid ons lichaam beschadigen zou; en de rust is ons dan eene allerzoetste verkwikking. Maar eene al te lang gerekte rust zon onze leden doen verstrammen, en den omloop der kleinzing, en menging der vogten, nadeelig zyn; zy wordt ons dan ten laatsten ongemaklyk; en wy gevoelen ons gedreven tot het neemen van beweeging; welke ook, zo lang zy het lichaam voordeelig blyft, aangenaam is. Het licht van den dag, tot zekeren trap, door het zintuig van het gezigt ontvangen, streelt de ziel; maar wordt het zo sterk, dat het eene ontsteeking in het oog zoude kunnen verwekken, door eene al te sterke aandoening der gevoelige vezelen, dan veroorzaakt het pyn, en 't wordt van verkwiklyk eensklaps onverdraaglyk. Zo is het ook met de aandoeningen, welken de ziel meer lynregt treffen. Voor zo verre zy strekken om de volmaaktheid der ziel te bevorderen, zyn zy aangenaam; maar zo dra zy haare volmaaktheid hinderen, brengen zy smert aan. Het ontvangen van nieuwe denkbeelden, het ontwikkelen

[p. 78]

van verwarde, en opklaaren van duistere denkbeelden, volmaakt de ziel, en brengt het zoete der verstandlyke vermaaken voort. Integendeel, wanneer onze ziel in haare werkingen gestuit wordt, gevoelt zy verdriet. Dit is de oorzaak van het lyden des heerschzugtigen, die, in de zoete ontwikkeling zyner op grootheid doelende denkbeelden, gestuit wordt, door eene tyding, die al zyne hoop op verdere bevordering doet verdwynen. Even zo gaat het met een smoorlyk verliefden Minnaar, die zig, daar hy zyne verbeelding den lossen teugel viert, in 't ontwikkelen van streelende denkbeelden, eensklaps gestoord gevoelt, door een blyk van de ontrouw of onverschilligheid zyner Schoone. De Wysgeer, daarentegen, die denkbeeld op denkbeeld hoopt, en, uit een enkeld beginsel, geheele schakels van gevolgen trekt, gevoelt een hemelsch vermaak, terwyl hy de volmaaktheid van zynen geest gewaar wordt. Het gezigt van onze volmaaktheid vervult ons dan met vreugde, en dryft ons aan, om onze volmaaktheid steeds te vergrooten en te gevoelen; daar, integendeel, het gezigt van onze onvolmaaktheid ons smertlyk valt, en ons de onvolmaaktheid met het gevoel derzelve doet vlieden. Zo verwekt ook het gezigt van een dreigend gevaar de smertlyke aandoening der vrees, en doet ons dit kwaad schuuwen; terwyl, aan den anderen kant, het gezigt van een voor ons mooglyk goed de zoete aandoening der begeerte en de hoop opwekt, en dat goed zoeken doet.

Dit alles steunt op de duidelykste ondervinding, en schynt de gedagte buiten twyffel te stellen, dat het vermaak voortkomt uit een gevoel van de volmaaktheid van ons wezen. Niet, dat alle menschen, dat de kleinste kinderen, ja zelfs de dieren, welken wy zien, dat voor vermaak en smert vatbaar zyn, een duidlyk besef van hunne volmaaktheid en van hun aanwezen hebben. - Ver van daar! zulk een besef hebben zelfs de minste volwassenen: maar wy allen, (de ondervinding leert het ontegenzeglyk,) hebben een verward gevoel, eene verwarde bewustheid van ons aanzyn, en van de wyze van ons aanzyn. Wie is niet overtuigd dat hy is, en wie weet niet, tot zekeren trap ten minsten toe, hoe hy is? Ik voel, dat, terwyl ik bezig ben dit te schryven, ik anders ben dan wanneer ik even te vooren overdagt, wat ik schryven wilde. Zou 'er nu niet in onze ziel een verward gevoel kunnen zyn van den welstand van ons aanwezen, om zo te spreeken, van de overeenkomst onzer wyzigingen met den welstand of de volmaaktheid van

[p. 79]

ons bestaan? Het is op deze gronden, dat men, bedriegen wy ons niet groflyk, veilig, met descartes, stellen mag, dat het vermaak het gevoel is, 't welk de ziel heeft van de volmaaktheid van haar aanwezen, en de smert het gevoel, 't welk de ziel heeft van de onvolmaaktheid van haar aanwezen.

Mooglyk, evenwel, stelden wy de zaak ook niet kwalyk voor, indien wy zeiden: Het vermaak is het leevendige gevoel van ons aanzyn, en de smert is het gevoel van eene verzwakking van dat leevendige gevoel. Maar dit komt omtrent op het zelfde uit. Hoe volmaakter ons aanwezen is, des te leevendiger kunnen wy het gevoelen, en hoe onvolmaakter, des te minder gevoelen wy dat. Een geest, vol van duidlyke denkbeelden, gevoelt zig leevendiger dan een geest welke niet dan verwarde denkbeelden heeft. By den leevendigsten wellust gevoelen wy ons aanzyn in zyne volste uitgebreidheid; by een hevige pyn gevoelen wy eene verwarring, welke allengskens eene verdooving van ons zelfgevoel voortbrengt.

't Geen deze bespiegeling van de natuur van het vermaak nog nader bevestigt, is de opmerking, dat even dezelfde gewaarwordingen vermaak of smert voortbrengen, naar dat zy, ingevolge van den trap haarer leevendigheid, strekken tot bevordering of verwoesting van ons aanwezen. Wy hebben 't reeds gezien, eene maatige warmte streelt, eene al te groote pynigt ons. Een gemaatigd licht verheugt het gemoed; blootgesteld aan de volle straalen der zonne, lyden wy eene allergeweldigste pyn. Eene te sterke lichaamsbeweeging verwoest ons maaksel, eene gemaatigde streelt onze leden. Dus ligt het vermaak, om zo te spreeken, in het midden. Niets te gevoelen is een laag soort van smert, het welk men verdriet, zelfverveeling, noemt; een al te sterk gevoel is eene geweldige pyn, om dat het ons lichaam vernielt; een gemaatigd gevoel is een vermaak, om dat het ons ons zelven doet gevoelen, dat wy zyn, en zekeren trap van volmaaktheid bezitten. De allerhevigste wellust, het allerzoetste gevoel zynde, behoeft maar weinig sterker te worden, om in eene geweldige pyn te veraarten.

Uit dit enkelde beginsel kan men alle soorten van vermaaken en smerten afleiden; doch, dewyl wy vreezen, deze aanmerkingen al te lang te maaken, bespaaren wy het aanwyzen daar van tot eene nadere gelegenheid.

o.o.