Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1781

[p. 617]

Algemeene Vaderlandsche Letter-oefeningen.

Vaderlandsch Woordenboek. IV Deelen, behelzende de Letter A. Te Amsteldam, by J. Kok, 1781. Behalven het algemeen Register der hoofdzaaken, 1408 bladz. in groot octavo.

Naar. den uitgebreider Tytel is dit Woordenboek geschikt, om, op eene Alphabetische orde, in zig te vervatten, ‘de oude en hedendaagsche Kerklijke en Waereldlijke geschiedenissen der vereenigde Nederlanden, en onderhoorende Landschappen; beschrijvingen van Stoeden, Dorpen, Adelijke Huizen en Gebouwen; derzelver stichting, gelegenheid, opkomst, aanwas, lotgevallen, voorregten enz. enz. Als mede Levensverhaalen van alle vermaarde Mannen en Vrouwen, die door Staatsbestier, Krijgskunde, Geleerdheid, Kunsten en Wetenschappen zig beroemd gemaakt hebben.’ - Toen wy het eerste Deel van dit Werk ontvingen, kwam het ons raadzaamst voor, om op deszelfs agtervolging te wagten, eer wy over de bewerking van zulk een uitgestrekt Plan oordeelden; 't welk de melding van dit Boek, in onze Letteroefeningen, dus verre agterwege heeft doen blyven. Dan, daar thans, met de afgifte van het vierde Deel, de Letter A voltooid is, hebben wy een genoegzaam gedeelte in handen, om 'er uit af te nemen, hoe de Schryver in 't opstellen van zulk een Woordenboek slaage. By het doorbladeren vinden wy eene vry naauwkeurige byeenzameling der Artykelen, die onder de Letter A behooren; welken de Autheur, naar gelang van derzelver gewigt, beknopter of uitvoeriger behandelt. En op het nagaan van eenigen der voornaame Artykelen, bespeuren we, dat hy, in derzelver ontvouwing, met eene oordeelkundige keuze gebruik maakt van de Schryvers, die van de daarin voorkomende onderwerpen eenig berigt verleenen. Voorts hebben we over 't algemeen waargenomen, dat de Schryver zyn Werk met oplettendheid uitvoert, en dat dezelve, in de agtervolgende uitgave deezer vier Deelen, eer toe- dan afgenomen is. - Dit alles geeft een gunstig vooruitzigt omtrent

[p. 618]

de verdere voltrekking van dit Woordenboek; waar van men zig, ter gereeder naspooringe van die en deeze byzonderheid, met vrugt kan bedienen: te meer, daar de Autheur op ieder Artykel gewoonlyk in genoegzaamen getale de Schryvers aanhaalt, die door hem gebruikt zyn, en by welken men, in 't een of ander opzigt, een uitvoeriger verslag van het behandelde onderwerp kan vinden. Wanneer men Geschriften van die natuur doorbladert, ontmoet men 'er gemeenlyk nog al een of ander Artykel in, dat men 'er juist zo niet in verwagt zou hebben; dit is ook in deezen ons geval geweest: op het woord Aardewerk vinden wy een verslag van de Delfsche Fabryk, dat men 'er op die wyze niet in gezogt zou hebben; 't welk ons te meer noopt, om het zelve hier over te neemen. Het luidt aldus.

‘Aardewerk, of in 't algemeen bekend, onder de benaming van Delfs Porcelein of Aardewerk; dit pleeg een zeer bloeijende fabriek in Delft te zijn; aldaar, omtrent in 't midden van de voorige Eeuw, uitgevonden, en kort, na dat men zig aldaar 'er met magt op toegelegd had, zo sterk getrokken, door alle de Provintien, en ook in Braband, Vlaanderen, Frankryk, Spanje, de Oost- en Westindien, Zweden en Denemarken, dat men binnen weinig Jaaren 28 Aardewerks of Plateelbakkerijen aldaar opgerecht zag. Ja men heeft 'er tot 30 toe geteld, doch, zedert een verloop van 30 Jaaren tijds, is deze Fabriek zo te rug geloopen, dat naauwlijks de helft daarvan, aan de meesters, en arbeidslieden, het behoorlijk bestaan verschaffen konde, hebbende de meeste van die niet meer dan éénen Oven. Tot de vervaardiging van dit Porcelijn gebruikt men vierderleij Aarde, als Doorniksche of Brabandsche Aarde, Duitsche Aarde, welke van Mulheim aan de Rhoer herwaarts gebracht word; Zwarte en Delfsche Aarde; welke vier zoorten ondereen gemengd moeten worden, kunnende de eene, zonder de andere, van geen dienst zijn tot dit gebruik. Ten minsten is de Zwarte en Delssche Aarde onmisbaar. - De menging geschied in de Aardewasserijen, die men aan de Schie of Rotterdamsche vaart vind, en wier getal mede afneemt, naarmate de Plateelbakkerijen verminderen, of minder vertier hebben. - De Aarde word aldaar in een groote kuip gedaan, en door eene geduurige roering, met water, tot een dikke pap gemaakt, en dan door een fijne koperen zeef gegooten, en, uit lange houten gooten, in bakken geloopen zijnde, word ze wederom tot een stijve klei gedroogd. - Deeze klei naderhand, door

[p. 619]

treding, tot eene matige zagtheid gebracht zijnde, word daarvan het Aardewerk in allerleij vereischte gedaantes, 't zij gedraaijd, of gevormd: vervolgens in den Oven gebakken, krijgt het de gedaante van graauwe steen, en dan werd 'er het wit verglaasd op gelegd. De Hoofdspecie van dit verglaaszel is Engelsch Tin en Lood, gemengd met Zand, Souda en Zout; na dat dit mengzel onder den Oven gebakken is, word het op de witmolens gemalen, en daarop word het Aardewerk uit de hand met allerleij Bloemen, Vogels en Landschappen beschilderd; meest met blaauw of rood; tot blaauw bezigt men de Saffer, en de Bolus is de roode koleur. - Hierop word het Aardewerk andermaal, in steenen kokers van gemeener Aarde, weder in den Oven gebracht, en ten minsten een Etmaal gegloeid; den Oven koud geworden zijnde, word het 'er uitgenomen, en als dan kan men zeggen, dat het af is. - Aan ieder Oven, die gestookt word, kan men rekenen, dat bijkans dertig menschen, de een meer, de andere min, hun bestaan verdienen. - Zeer kostbaar maaken de Ovens deeze fabrieken; wijl een van die niet minder dan met 5 of 6 vademen hout, (daar doorgaans zwaar Eijken toe gebruikt word,) kan gestookt worden. En wat tot het verglaasd gebruikt word, is het Tin de kostbaarste specie. - In schilderwerk overtreft het Delfsch Aardewerk, in veele deelen, 't Indiaansch Porcelijn. - Delft heeft eenen Porcelijnschilder gehad, Ter Himpelen genaamd, wiens arbeid nog bij de Kunstminnaars in hoogachting is. De stoffe van dit Porcelijn is niet zo vast, noch tegen 't Vuur zo bestand, als wel ander Aardewerk. - Na den bloeistand van deeze Delfsche Fabriek, heeft men in Duitschland, Frankrijk, Engeland, en in andere plaatzen van Holland, deeze Konst ook beginnen te oeffenen. - Voor eenige Jaaren had men een Aardewerks Fabriek buiten Amsteldam, aan den Overtoom, aangelegd, die spoedig te niet ging. - Weesp heeft zijn Poreelijn Fabriek, als mede de Oude Loosdrecht, daar niet alleen fraai geschilderd word, maar dat zelfs in fatzoen en dunheid verre het Delfsche overtreft, doch ook zeer veel hooger in prijs is. - Dat echter Delft, in deeze zijne hoofdtak van bestaan, het meeste nadeel toebrengt, is het Engelsch Aardewerk, 't welk, tot ondergang dier Stad en derzelver Inwoonders, de smaak van In- en Uitlanders wegdraagt. - En hoe weinige zucht wij ook voor die Natie hebben, zo moeten wij echter bekennen, dat het Engelsch Aardewerk, zo in gladheid, dunte

[p. 620]

en nettigheid, verre het Delfsch te boven streeft; en doordien de Prijs genoegzaam gelijk is, worden wij, schoon tegen onzen wil, gedwongen, het vreemde boven het Inlandsche te kiezen. Wenschelijk ware het, dat de Delvenaaren zig met de borst 'er op toe leiden, om deeze hunne Kunst, die wel verflaauwd, maar niet verstorven is, weder in haaren voorigen luister te stellen, en het zo te maaken, dat de grootste verbasterde Hollander moest bekennen, dat geen Uitlandsch Aardewerk tegen 't Inlandsche bestand was.’