Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1781

D. Carel Frederik Bahrdt, Proeve van een Bybelsch Samenstel der Leerstellige Godgeleerdheid. Uit het Hoogduitsch vertaald, met aanmerkingen. Eerste Deel. Te Utrecht, by H.v. Otterloo. Behalven het Voorwerk, 368 bladz. in gr. Octavo.

Op het voorstel van Dr. Bahrdt, die, dit zyn Geschrist een Bybelsch Systema of Samenstel noemende, verklaert, ‘dat het oogmerk van dit Systema is, den Godsdienst in zijne natuurlijke Eenvoudigheid te laten, welke Hem de gemeene Hoop der Woordkramers ontnomen hebben,’ is men natuurlyk geneigd, om 'er geheel iets byzonders van te verwachten. En wie zou 'er in den eersten opslag aen kunnen twyfelen, als hy dien Bybel-Godgeleerden dus hoort vervolgen. ‘Daarom overwegen wij de gezamentlijke van God geopenbaarde waarheden in eene natuurlijke en kunstelooze Orde, onder zulke Voorstellingswijzen, die enkeld uit de Heilige Schrift ontleend worden; ver van alle willekeurige Verklaringen, Onderstellingen, Twistvragen, en door toevallige Oorzaaken ontstaane Leerstukken, met welken onze Compendien

[p. 479]

opgevuld zyn - en geheel ontledigt van het ijdel optooizel der scholastike Terminologie.’ - Welk een ophef! - En na dit alles levert ons Dr. Bahrdt niet het geen wy verwachten. Zyn Bybelsch Systema, 't is waer, is enigzins op een anderen leest geschoeid; beter of niet dan andere Compendien is niet wel te bepalen; de schikking kan op velerleie wyzen geleidlyk goed zyn; maer, 't geen we inzonderheid uit zynen ophef te gemoet zagen, ontdekken wy niet. Zyn Systema is niet eenvoudiger, niet klaerder, behelst, zo al minder dan andere, nogtans maer al te veel voorstellingen die niet enkel uit de Heilige Schrift ontleend zyn, te veel willekeurige Verklaringen, enz. Men kan 'er geen Bybel-Godgeleerden in ontdekken, die zyn Stelzel zuiver uit den Bybel gehaeld heeft; maer eer een Godgeleerden, die, gelyk vele anderen, den Bybel met zyn Godgeleerd Stelzel in zyn hoofd, en dan nog wel niet geheel zuiver van Metaphysische en Scholastike denkbeelden, gelezen heeft. - De groote ophef, die Dr. Bahrdt 'er van maekt, noodzaekt ons om 'er op die wyze van te spreeken: voor 't overige heeft men zyn Samenstel in velerleie opzichten als leerzaem te beschouwen; gemerkt hy verscheiden stukken oordeelkundig behandelt; en, daer hy van den gewoonen weg afwykt, den Lezer te meer opleid om zelf te denken. Zulks heeft ook den Nederduitschen Vertaler bewogen het zelve in onze Spraek over te brengen, en 'er, daer hy 't noodig oordeelde, ter waerschouwinge van den Lezer, enige aenmerkingen by te voegen. Tot een stael van die natuur verstrekke het volgende nopens den Mensch als Gods Beeld. Ik beschouw, zegt Dr. Bahrdt, den Mensch

1) Als het Beeld Gods - dat is, als een Wezen, het welk de edelste soort onder alle Geesten deezer Aarde was. Als een Wezen het welk de redelijke Ziel boven alle zijne Medebewoners van den Aardbodem verhief. Deeze Ziel was met de edelste Kragten voorzien, welke aan den eenen kant haar de schoonste Geschiktheid gaven, tot de verhevenste Kundigheden, en aan den anderen kant eenen toereikenden grond vervatteden, om tot den verhevensten trap van zedelijke Volmaaktheid te geraken. Dit edelst schepzel kwam thans in de meest aanporrende soort van Heiligheid en Onschuld^(*) uit de handen van zijnen Schepper. Nog

(*) ‘Waarom men met Regt den eersten Toestand der eerste Menschen, den staat der Onschuld of Onnozelheid noemt.’

[p. 480]

nooit had eene Gedagte der Zonde zijn Hart bevlekt, zijn Verstand dagt nog niet eens aan het Denkbeeld der Zonde, zo dat ook zijn Hart daarom eene daadlijke neiging tot dezelve, als zijnde eene hem volstrekt onbekende Zaak, in het geheel niet ondervinden konde.^(*)

α) Deeze Onschuld, die met de Onschuld van een Kind te vergelijken is^(a), was geene Heiligheid en Geregtigheid naar het Schriftgebruik voornamentlijk des N.T. 't welk daardoor eene gemoedsgesteldheid verstaat, a) die door een vrij gebruik der verleende Gaven en Middelen ten Goede ontstaan en daarom voor eene Toerekening geschikt. en met eene zekere sterkte en Vastigheid in de Tegenkanting tegen het Booze verbonden is: gelijk bij Wedergeborenen: of b) die door eenen van God, na doorgestanen Tijd van Beproeving, medegedeelden edeler Trap van Vrijheid voortduurt, gelijk bij de goede Engelen en Uitverkorenen.

β) Intusschen behoort deeze Onschald toch tot de Gelijkvormigheid met God, en kan het Zedelijke Evenbeeld genoemd worden, even gelijk de redelijke Ziel het Pijsische heeten mag: alhoewel ik dit laatste voor wezendlijk en onverliesbaar, maar geene slechts voor Toevallig, dat is, verliesbaar, houden moet, dewijl het Gevolg dit bekragtigd heeft.^(*)

(*) ‘Men kan deeze Onschuld, wanneer men op de woorden gezet is, Geregtigheid en Heiligheid noemen. Want 'er bevond zig in der daad in de Ziel der eerste Menschen eene soort van Deugd en Heiligheid. Daarom behoeft men niet te geloven, als of ik de zaak zelf lochende, die onze kerk bier leert, maar alleen het te ver gedrevene, dat bijzondere Leeraars hier bligedaan hebben. Ik verklaar het Beeld Gods voor den Toestand van Heiligheid en Deugd. Ik beken, dat de eerste Menschen rein en heilig uit de Handen van hunnen Schepper gekomen zijn. Alleen ontken ik, dat zij eene hebbelijke en volkomene Heiligheid gehad hebben, gelijk de meesten zig voorstellen. 1) Deeze zouden zij eerst verkrijgen in den tijd der Beproeving. 2) Van deeze zegt ook de Schrift niets. 3) Tot deeze hadden zij slechts de Geschiktheid, in de redelijke Ziel.’

(a) ‘Hoe ver moet deeze Vergelijking uitgestrekt worden? - Ik heb verhevener Denkbeelden van den eersten Mensch, die verwaardigt is geweest het Evenheeld der Godheid genaamd te worden - van hem, die als een Priester der Natuur op deeze Wereld gesteld was, om den Schepper van alles te dienen en te loven. -’ Aant. v.d. Vertaler.

(*) ‘Ik wil mij om der genen wil, die gaarn verketteren, en die gemeenlijk de zwakste Harssenen hebben, nog duidlijker verklaren. Men merke de volgende Punten op: 1) De Heiligheid en onschuld, die ik den eersten Menschen toeschrijf, onderscheid zig van de aaugeschapene Heiligheid en Geregtigheid, die men hun gewoonlijk toeschrijft, in de volgende Stukken. a) Deeze, die ik hem toeschrijf, was iets natuurlijks, het welk God hem niet als eene toegift mededeelde, maar 't welk even zoo natuurlijk ontstond, als de Onschuld eenes Kinds, 't welk, zodra het op de Wereld komt, natuurlijker Wijze niet van Zonde weet, en derhalven ook nog geene Werklijke Neiging tot eene Zonde hebben kan. Die Wijsheid, Geregtigheid en Heiligheid daaren tegen, was eene zaak die God hun eerst moest mededeelen. b) Deeze is voor geene toerekening vatbaar, maar word het eerst, wanneer de Mensch haar door het vrij gebruik zijher Kragten staande houd, en dit deeden de eerste Menschen eenen Tijd lang. Geene daaren tegen is voor eene Toerekening vathaar, en bevat gevolglijk in zig eenen Toestand, in welken zij terstond met God hadden kunnen vereenigd worden, zonder dat Proefjaaren voorafgingen. Want God legt Proefjaaren op op dat de Deugd zoude konnen Toegerekend worden. En dat God het voor zig onbetaamlijk houd eene Deugd, die niet toegerekend kan worden, te belonen, zie ik a posteriori, dewijl hij allen ons bekend geworden Geesten Beproe vingen oplogt. Waaruit ik omgekeerd besluit: Dewijl God de eerste Menschen voor eenen Proefrijd bestemde; zoo kan hij hen niet terstond met eene Wijsheid en Gerogtigheid, die voor Toerekening vatbaar waren begaafd hebben - c) Deeze is iets zeer teder en met zeer zwakke Tegenwerking (Reactie) tegen het Booze verbonden; Die Wijsheid, Geregtigheid en Heiligheid in tegendeel, tot welke wij vernieuwd zullen worden, en tot welke ook de eerste Menschen allengskens geraken zouden, is, volgens de Beschrijvingen der Schrift, met de Sterkte en Vastigheid in den Strijd verbonden. - 2) Ik hermner dan nogmaals, dat ik den eersten Menschen ook Heiligheid en Onschuld toeschrijve, en alleen dien Trap en die Soort van Heiligheid ontkenne, waartoe, volgens het Godlijk Oogmerk, de Menschen eerst allengskens geraken zouden, en om welker wille hij hen juist in een Tijd der Beproeving zette, en in welke egter veele Leeraars onzer Kerk het Godlijk Evenbeeld zoeken. - Men zal daaruit ook zien, waarom ik dit Deel der Gelijkvormigheid met God 't welk ik Heiligheid en Onschuld noem, voor toevallig houde, namentlijk, dewijl het volgens Gods oogmerk zoo niet blijven, maar door de Geschiktheid, die zij in de redelijke Ziel, als de wezendlijke Gelijkvormigheid met God, daar toe hadden, in eene zedelyke Volmaaktheid, en die voor Toerekening vatbaar was, dat is, in eene Beptoesde en Zegevierende Deugd, overgaan zoude.’

[p. 481]

2) Dan het is niet genoeg: den Mensch als een aan Gud, gelijkformig Schepzel te beschouwen: men moet ook te-

[p. 482]

vens, op dat zijne Geschiedenis geen Raadzel blijve, zijne ongelijkvormige zijde, als ik dus spreken mag, dat is, zijne zwakke zijde leeren kennen, om niet bij het goede alleen te blijven staan, en zig dat geen met geweld Raadzelagtig te maken, wat uit het zwakke te verklaren is.

De Mensch had dan wel een rein, onschuldig Hart, - daarbij eene redelijke Zlel, en met haar de schoonste Geschiktheid tot zedelijke Volmaaktheid. Dan hij bezat deeze Volmaaktheid nog niet daadlijk. Hij zoude die eerst in de Jaaren der Beproeving door Oeffening erlangen. Zijne Kundigheden waren nog zeer bepaald, zijne Kennisse der Dingen in en buiten Hem zeer spaarzaam, en zijn Hart door zijne Onschuld zoo teder en week, dat uitwendige indrukzels zeer sterk op hetzelve werken konden. Ik wil zeggen, de Schepper had hem, om zijner Bestemmingen wille, met eene Soort van Vrijheid voorzien, welke onder de min edele Soorten behoort, ik meen de Vrijheid tusschen goed en kwaad^(*) Welke maakte, dat bij iedere Keuze, [wegens het Evenwigt, dat deeze Vrijheid in zig vervattede] eene zekere Inspanning des Geests vereischt werd, om het Goede in zijn Hart het Overwigt te geven.

1) Nu ziet men de naaste Mooglijkheid van den Val zeer duidelijk.

2) Verder ziet men, dat het gewoone en bijnaa te ver gedreven Begrip van het Godlijk Beeld verdicht en op zig zelf zeer ongeschikt is.

3) Nu verstaat men ook, waarom de Schrift na den Val het Beeld Gods, zonder eemge Aanleiding tot eene bijzon-

(*) ‘Te weten er zijn vier Soorten van Vrijheid. a) De edelste - tusschen Goed en Goed. - Welke God, en thans ook den Engelen en Uitverkorenen toekeint. b) Drie min edele - tusschen Goed en Kwaad in Evenwigt van beiden - de eerste Menschen. c) Tusschen Goed en Kwaad in een zeker Overwigt van het Kwaad - de Gevallenen. d) Tusschen Kwaad en Kwaad. Bij den hoogsten Graad van Overwigt van het Kwaad en de bloote Mooglijkheid van het Goed, welke thans de Vrijheid der Duivelen is^(b).’

(b) ‘Auderen zullen denken, dat de Vrijheid van den eersten en regten Mensch was russchen Goed en Kwaad in overwigt van het Goed - die der gevallene Menschen niet meet tusschen Goed en Kwaad, man tusschen Kwaad en Kwaad alleen met eene Mooghjkheid van Herstelling - die der Duivelen tusschen Kwaad en Kwaad zonder Mooglijkheid van het Goede - Voor welke Denkwijze verklaart zig de Bijbel? - Aanl. v.d. Vertaler.

[p. 483]

dere onderscheiding, aan de Menschen nog toeschrijft 1 B. Mos. 9:6. Jae. 3:9.^(c). Dewijl namentlijk die natuurlijke Onschuld, in welke zij op de Wereld gekomen zijn, alhoewel zij ook een Deel der Gelijkvormigheid met God uitmaakte, egter toevallig, dat is, eene res temporaria was, die tevens volgens het Godlijk Oogmerk zoo niet blijven, maar in eene Werklijke en Toerekenbare Geregtigheid en Heiligheid overgaan zoude. Waarom het ook geheel niet vreemd is, wanneer de Schrift aan dezelve in het Vervolg geheel niet meer gedenkt, maar onder het Beeld Gods [gelijk in de beide bijgebragte Plaatzen] alleen dat verstaat, wat de Hoofdzaak was, namentlijk de Geschiktheid, die in de redelijke Ziel gevonden word tot zedelijke Volmaaktheid.

4) Ook ziet men Eindelijk zo veel, dat deeze door eene hebbelijke Wijsheid en Heiligheid ontstaande hoogere Gelijkvormigheid met God, van welke Paulus Eph. 4:24. en Col. 3:10, spreekt, de ongevallene Menschen, even als de gevallenen, [maar veel gemaklijker,] zig in den Tijd der Beproeving zouden hebben moeten verkrijgen. Weshalven niemand zeggen kan, dat de Mensch deeze hoogere Gelijkvormigheid gehad of verloren hebbe.

5) Dus heeft ook Adam het wezendlijk Deel van het Godlijk Evenbeeld niet verloren; maar alleen het Toevallige, alhoewel ook het Wezendlijke, wat de Maat en Trap betreft, afgenomen heeft. Want zijn te vooren zoo onschuldig Hart werd door de eerste Zonde zoo vergiftigd en besmet, dat men dit schoone Evenbeeld des Scheppers niet meer kennen konde: - De Mensch verkreeg eene nieuwe Gesteldheid, en Gewan eenen Zoon, die - zijn Beeld gelijkvormig was, dat is te zeggen, eenen met Zonde bevlekten - Mensch. Kain was dan wel nog steeds, gelijk alle Nakomelingen van Adam, het Beeld van den Schepper - maar nog veel meer het Beeld van zijnen ongelukkigen Vader.

6) In plaats derhalven dat men de al te volstrekte Uitdrukking gebruikt, de Mensch heeft het Godlijk Evenheeld verloren, diende men liever te zeggen: De Mensch heeft

(c) ‘De Plaatzen 1 B Mos. 9:6. Jacob. 3:9. zeggen niet dat de Mensch nog Gods Beeld heeft, maar eenvoudig, dat hij naar het Beeld Gods gemaakt of geschapen is. - meer zie ik 'er altoos niet in. -’ Aant. v.d. Vertaler.

[p. 484]

niet meer de vorige Gelijkvormigheid met zijnen Schepper in dien Trap, in welken hij die te voren had, toen hij onmidlijk uit zijne Handen gekomen was. Want men kan toch niet eenvoudig weg zeggen, dat alles Geheel weg is. 1) Er wordt toch geen Mensch met een kwaden Habitus [Hebbelijkheid] geboren, ook niet eens met eene daadlijke Neiging tot deeze of die Ondeugd, alhoewel eene Overhelling [nisus] tot het kwaade over het geheel van de Geboorte af plaats heeft. Wie wil dan, een Kind de Onschuld in allen Betrekkingen outzeggen?^(d) 2) De Geschiktheid tot zedelijke Volmaaktheid in de redelijke en met Vrijheid begaafde Ziel vind ook nog geheel Plaats, met opzigt tot alle wezendlijke Stukken, die daartoe nodig waren, en zij moet plaats vinden, dewijl anders de Mensch zijne vorige Bestemmingen verloren moest hebben: of dewijl men anders zeggen zou moeten, de Genade heilige den Mensch thans zoo, dat de Mensch geheel niet meer bij deeze Gesteldheid op eene imputabele Wijze [die hem kan toegerekend worden] werkzaam zou wezen. Dan dit is waar, deeze Geschiktheid is slegter geworden: zij is wat het Wezen, maar niet wat den Trap betreft, dezelfde. De Kragten der Ziel zijn geringer geworden. En de Vrijheid, met welke de Mensch zijne Kragten haare bestiering [directie] geeft, is ook slegter geworden. Te weten nu is de tweede Soort der onedele Vrijheid in plaats van de eerste gekomen. Voorheen was er een Evenwigt tusschen kwaad en goed. Dat is te zeggen, de Werking [Actio] der Aanporringen tot zonde en de Tegenwerking. [Reactio] der Rede waren elkander zoo gelijk, dat de Mensch door eigen Kragten den Uitslag geven konde. Of de Vatbaarheid [Receptiviteit] der Ziel jegens de Beweegredenen [Motiven] der ondeugd en der Deugd was in eene zekere gelijkheid. Maar thans grijpt de Overhelling tot het kwaade, van de Geboorte af, plaats.

(d) Niemand, denk ik, met betrekking tot daadlijke Ondeugden. - Maar indien het verderf des Menschen in niets meer of anders bestaat, dan alleen in eene Overhelling [nisus] tot het Kwaade, hoe komt het toch, dat nooit iemand, bij alle goede inrigting eener deugdzame Opvoeding, gevonden is, die deeze Neiging [nisus] heeft overwonnen? te meer, daar volgens den Schrijver, Genade steeds bij alle Menschen, van eersten af, werkzaam is? - Als ik dit Overweeg, vind ik mij gedrongen het Verderf der Meuschen mij zwaarder voortestellen, dan de Schrijver het opgeeft. - Wat zegt de Bijbel? -’ Aant. v.d. Vertaler.

[p. 485]

Nu heeft het kwaad het Overwigt. Nu is de Tegenwerking [Reactio] der Ziel tegen de Aanporringen der ondeugd zwakker: Zodat natuurlijker Wijze de Ondeugd meestendeels, ten minsten in het algemeen, de Overhand behoud, tot dat een bovennatuurlijke Bijstand het vorig Evenwigt hersteld, en den Mensch, zodra hij deezen Bijstand aanneemt, en de in hem werkzame Genade gehoorzaam is, eindelijk weder het Overwigt van het Goede boven het kwade verschaft. - Hier bieden, meen ik, Rede en Openbaring elkander de Hand!

7) De Heerschappij over de Schepzelen is nog een Wezendlijk Deel [Ingredient], nog een Gevolg van het Godlijk Evenbeeld. - Zij was niets anders dan eene Zaak, die eenen redelijken Inwoner der Aarde, uit hoofde der Godlijke Bestemmingen, natuurlijker Wijze toekwam. Het zes-en-twintigste Vers moet dus vertaald worden: Eindelijk sprak God: Ik wil nu ook Schepzels, die mij gelijkvormig zijn, [dat is, Menschen met edele en redelijke Zielen begaaft] voortbrengen, om die tot Heeren der geheele Aarde te maken. - En in de daad waren tot zodanige Bestemming geen andere Schepzels dan Menschen geschikt, ik wil zeggen, daartoe behoorde: de redelijke Ziel in een met haar vereenigd Lichaam.^(e)

(e) Over dit Hoofdstuk heb ik deeze Aaumerkingen over het geheel; Volgens des Schrijvers Mening was Adam het Beeld van God wezendlijk, ten opzigte zijner Redelijke, en dus voor zedelijke Volmaaktheid vatbaare Ziel, toevallig ten opzigte zijner Onnoozelheid of Onschuld, waardoor hij vrij was van Zonden, en aanporringen tot Zonden, en in eene vrijheid gesteld om te kiezen tusschen goed en kwaad in gelijk Evenwigt; even eens gelijk de Onnoozelbeid eenes Kinds is. - De Schrijver heeft gelijk, wanneer hij die genen tegengaat, die Adams zedelijke Volkomenheden te ver drijven, en hem eenen Godgeleerden, Wijsgeer, Natuurkundigen en ik weet niet wat al, noemen. Adam konde zeker geene Denkbeelden hebben van Zaken, die men door de Ervaring en Onderwijs weten moet, zijne Deugdzaamheid was niet eene habitus, boedanig door veele daaden verkregen en bevestigd word, maar eene Ingeschapene. - Dan als ik de Schrift lees, hoe kort haar verhaal ook zij, vind ik in Adam voor den Val een gezond Verstand, een juist Oordeel, en eenen Vertrouwelijken gemeenzamen Omgang met God zijnen Schepper, die van daadlijke Heiligheid en Geregtigheid getuigd. Ik leer dan in hem beschouwen den Priester des Allerhoogsten op deeze Wereld, den Vriend van God, die met het onmiddelijk Bestier, Onderwijs en Gunst van den Allerhoogsten verwaardigd werd, en dus Gelukkig, regt gelukkig te noemen. - Alleen hij was een vrij, dus een veranderlijk Schepzel, die zig in eenen Proefstaat bevond. - En verkiest men dien Proesstaat een Werkverbond te noemen, men zoude er, wegens het Verband en Samenhang van de Geloofs Leerstukken onderling, al veel voor zeggen kunnen. - Is het wel doordagt te stellen, dat de Redelijke Ziel, geschikt tot zedelijke Volmaaktheid het Wezendlijk Beeld van God zij? - Verbeelden wij ons eenen Mensch, die der Ondeugd zig overgeeft, zult gij van hem zeggen, dat hij het wezendlijk Beeld is van den besten en grootsten God? - Welk is toch het eerste, dat in het denkbeeld van eene Godsgelijkenisse ligt opgesloten? bij mij is het, niet geschiktheid tot zedelijke Volmaaktheden maar zedelijke Volmaaktheden zelf. - En dit ontwikkeld wordende, zal Rede en Schrift beter met elkander overeenstemmen, dan volgens de opgave van den Schrijver. - Verder laat ik alles aan het nadenken van den Lezer over - maar hij moet denken - zelf denken - en bij een Bijbelsch samenstel vooral den Bijbel vergelijken.’ Aant. v.d. Vertaler.

(b) ‘Auderen zullen denken, dat de Vrijheid van den eersten en regten Mensch was russchen Goed en Kwaad in overwigt van het Goed - die der gevallene Menschen niet meet tusschen Goed en Kwaad, man tusschen Kwaad en Kwaad alleen met eene Mooghjkheid van Herstelling - die der Duivelen tusschen Kwaad en Kwaad zonder Mooglijkheid van het Goede - Voor welke Denkwijze verklaart zig de Bijbel? - Aanl. v.d. Vertaler.