Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1781

De natuurlyke, burgerlyke en staet's gesteldheid van Zwitserland, geschetst in eenige Brieven van William Xoxe, m.a. Lid van des Konings Collegie te Cambridge enz. aan William Melmoth Esq. Uit het Engelsch vertaald. Te Harlingen, by V.v.d. Plaats, en te Leyden, by L. Herding 1780. Behalven het Voorwerk 381 bladz. in gr. octavo.

Voor een kundig en opmerkzaam Reiziger is Zwitserland, zeker, by uitstek een Gewest, dat eene onnadenkelyke verscheidenheid van voorwerpen, die der naspooringe overwaardig zyn, oplevert; 't zy dat hy zig overgeeve tot Natuurkundige of Staatkundige beschouwingen; die hem van alle zyden aanleiding verleenen, tot leerzaame bespiegelingen; terwyl ze hem tevens met nut agt doen geeven op de verschillende zeden dier aaneenverbonden Volken, op welken deeze verscheidenheid geen geringen invloed heeft. - Zulks ontdekt men ten klaarste in deeze Brieven van den Heer Coxe, die met eene meer dan gemeene oplettendheid Zwitserland doorreisd, en zyne opmerkingen aan zynen Vriend

[p. 421]

Melmoth medegedeeld heeft; welker leezing alleszins nuttig en aangenaam is.

Men ontmoet hier in een oordeelkundig berigt, zo van 't Helvetisch Bondgenootschap in 't algemeen, als van ieder daartoe behoorend Gemeenebest in 't byzonder, en 't is duidelyk te bespeuren, dat onze Reiziger geen moeite gespaard heeft, om desaangaande de vereischte onderrichtingen te erlangen; en naauwkeurig gade te slaan, 't geen het verschillend Staatsbestuur, de gesteldheid en aangelegenheid, mitsgaders de leevenswyze en het character der Inwoonderen, van ieder deezer Gemeenebesten, aangaat. - Dit ondertusschen heeft zyne aandagt met dermaate bepaald, dat hy daardoor onagtzaam geweest is omtrent andere voorwerpen. Geenszins: beha gen zyne Brieven, door het opgemelde, den Geschiedden Aardryks en den Staatkundigen, ze zyn ook geschikt om voldoening te geeven aan den Natuurkundigen, daar hy niets zonderlings op Bergen en Heuvelen, in Dalen en op Rivieren of Meiren, zyn navorschend oog laat ontglippen. Hy doorwandelt deeze Gewesten, en reist gantsch Zwitserland door, als iemand, die het naauwkeurigst verslag van al het merkwaardigste wenscht te kunnen geeven; en de wyze, in welke hy zyne berigten daarvan opstelt, lokt den Leezer uit, om hem met vermaak in zyne togten te vergezellen: die, door hunne verscheidenheid en de weetenswaatdige byzonderheden, nimmer verveelen; te minder daar de Reiziger intusschen zyne oordeelkundige aanmerkingen over het voorkomende mededeelt. - Om eene aanmerkelyke verscheidenheid van gezigten te hebben, verkiezen wy tot eene proeve den togt van den Heer Coxe in de valei van St. Gothard, waarvan hy ons het volgende berigt geest.

‘Van Altdorf, de Hoofdstad van 't Kanton Uri, liggende in een enge Valey, bykans geheel omringd door verbazende Bergen, na 't middagmael vertrokken zynde, begonnen wy, omtrent negen mylen van daer, op te klimmen. De weg loopt geduuriglyk langs de steile kanten der bergen; en de rivier de Reuss vervult op veele plaetsen den geheelen grond der valey, die zeer smal is. Die rivier scheen somtyds verscheiden honderde voeten beneden ons; hier stroomt zy een groot stuk wegs door een bosch van pynboomen; daer stort ze neder in de watervallen, en verliest zich in de valey. Wy passeerden haer verscheidene maelen over bruggen van eenen enkelen boog, en zagen haer onder onze voeten heenbruischen in kanaelen, welke zy zich met geweld door de harde rotsen gemaekt had; ontelbaere beeken vlieten neder langs de bergen, welke somtyds bar en somtyds fraei belommerd zyn, terwyl hier en daer eenige eigenzinnige beuken over den kant eener steilte ha gen, en de rivier half verduisteren voor ons gezicht. Het duistere en somber eenzaem der bosschen, de hier en daer voorkomende levendigheit en verscheidenheit van kruiden en planten, - onmeetbaere brokken van de rotsen, vermengd met verbazende ysklompen, welke van de bergen zyn afgetuimeld, -

[p. 422]

rotsen van eene verbazende hoogte, als aen elkander geschaerd, en omsingelende de valeyen, - deze zyn de verhevene, de heerlyke tooneelen, waervan dit romaneske Land overvloeit, en welke ons op eene onuitspreeklyke wyze verrukten.

Wy begaven ons dezen morgen vroeg op reis van Wasen, een kleen dorp, daer wy den nacht doorbrachten, en bleeven een geruimen tyd al klimmende voortgaen, door een gelyke wilde en schoone streek lands, als ik even omschreeven hebbe. Wy konden naeuwlyks honderd voeten vorderen, zonder over eenige dier beeken te kruissen, wier water zuiverder is dan kristal, en die met geweld van de toppen der bergen in verschillende gedaenten nederstroomen.

De weg, die by uitstek steil en rotsig is, is meestal bestraet; op veele plaetsen loopt dezelve over boogen, onder een hoog gebergte, en hangende over eene groote diepte, terwyl de rivier bruischt en schuimt in de laegte. Daer dit een van de voornaeme wegen nae Italiën is, ontmoetten wy een aenzienlyk getal Vrachtpaerden, beladen met Koopmanschappen; en alzoo de weg op sommige plaetsen zeer naeuw is, moeten 'er de Paerden min of meer op geleerd zyn, om elkander voorby te loopen, zonder af te glippen. Het kan niet anders, of deze wegen, hangende over de diepten, moeten die Reizigers met schrik vervullen, welke niet aen dezelve gewoon zyn, en wel byzonder, dewyl de Muilezels en Paerden een byzonderen trant van loopen hebben, als zy dezelve passeeren. Zy houden zich niet in 't midden van het spoor, maer kruissen geduuriglyk van de zyde des bergs nae den rand der steilte, en dan draeijen ze schielyk weder dwars over den weg, slingerende dus, wanneer ik my zoo mag uitdrukken, als geduuriglyk zigezagende, heen en weder.

Tot dus verre scheen de valey van St. Gothard wel bevolkt te zyn, en wy trokken door verscheidene dorpen, liggende aen den bodem, en het minst enge gedeelte der valey. De zyden der bergen waren hier en daer digt bezaeid met Boerenwoningen, bezet met geboomten of verrykt met weiden.

Nog al ryzende, nam het land, boven Wasen, schielyk eene andere gedaente aen. Het werd nu meer wild, en een volkomen woestyne; daer was geen bewys van eenig gewas, uitgezonderd hier en daer een stomp van een pynboom. De rotsen waren meer bar, steil en overhangende; nergens was eenig teken van Inwoonders, en men kreeg naeuwlyks een spiertie gras te zien. Toen kwamen wy aen een brug, over den Reuss liggende, en dwars over een zeer groote diepte. Deze rivier veroorzaekt hier een vry grooten waterval langs de hobbelige zyden der gebergten, en over onmeetbaere stukken van rotsen, welke zy in haeren loop ondermynd en meegesleept heeft. Deze brug wordt de Duivelsbrug genoemd, daer toch 't gemeene volk altyd geneigd is, om moeilyk werk aen den Duivel toe te eigenen. Terwyl wy op de brug den waterval stonden te bewonderen, overviel ons schielyk een soort

[p. 423]

van digten stofregen, uit hoofde dat de rivier het schuim tot eene aenmerkelyke hoogte verspreidde. Deze zyn verhevene tooneelen van verschrikkinge, waer van zy geen denkbeeld konnen vormen, die 'er nooit aenschouwers van waren, en de vermogens van Schilder- en Dichtkonst schieten te kort, om 'er een juist afbeeldzel van te leveren.

Niet verre van deze wonderbaere Landstreek, (terwyl het land steeds woest en eenzaem bleef,) bracht ons de gewoone weg in eenen onderaerdschen doorgang van omtrent tagtig schreden lang, uitgehold in een rots van Granaetmarmer, en zo dra wy denzelven doorgegaen waren, vertoonde zich de vrolyke en welbebouwde valey van Urseren. Hier zagen wy een Dorp, vlak tegen een hoog gebergte, dat in het afdaelen bezet was met een woud van pynboomen; - Boeren, werkende in de velden, - Kudden, in de weiden grazende; - en de Rivier, die, toen wy haer laetst zagen, met een sterk geruisch in een aenhoudende storting over ruuwe rotsen heen stroomde, vloeide hier stil en zagt door het dal; terwyl de zon, welke voor ons schuil geweest was, zoo lang we ons in de diepe valey bevonden, hier met vollen luister schitterde. Doorgaens hadden wy tot hier toe op onze reize bespeurd een trapswyze vordering van de grootste woestheit tot de best bebouwde landen; maer in het tegenwoordige geval was de verandering zoo schielyk en oogenbliklyk, dat zy byna voorkwam als een onverwachte betovering.’

Wat laager meldt ons de Heer Coxe, dat de valey van Urseren eene kleene vlakte is, aan alle zyden geheel omringd door hooge en barre rotsen, wier toppen met sneeuw bedekt zyn; en dat men gemeenlyk zegt, dat deeze vlakte den grondsteun van den berg St. Gothard uitmaakt. Doch deeze is, volgens hem, eigenlyker een verbaazend groote berg, rustende als op de schouders van andere bergen, die zeer gezwind uit het meir van Lucerne schynen op te ryzen. - Zommigen houden deezen berg voor den hoogsten der Alpen; maar dit is, zegt onze Reiziger, eene misvatting. Volgens den Generaal Pfeiffer is het hoogste punt van St. Gothard 9,075 voeten boven de zee; en Mount Blanc, in 't Hertogdom Faucigny heeft, gelyk de Heer Coxe aantekent, volgens Sir George Schukborough de hoogte van 15,662 voeten, dat nog 808 voeten hooger is dan de berg Vesuvius op den berg AEtna gestapeld; men brengt naamlyk den AEtna tot de hoogte van 10,954 voeten, en den Vesuvius op die van 3,900 voeten, maakende te samen 14,854 voeten^(*).

(*) Men vergelyke hiermede de opgave van de hoogte der voornaamste Bergen in de Wereld, geplaatst, aan 't einde der Reize van M. Bourrit, na de Ysbergen van Savoije, en byzonder ook na Mount Blanc.