Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1781

Onderwys in de Redenkunde, door D.v.d. Wijnpersse, A.L.M. Th. & Phil. Dr. Hoogl. in de Wysbegeerte, enz. te Leiden. Naar den tweeden Latynschen druk in 't Nederduitsch vertaald, en met eenige aanmerkingen uitgegeeven, door J.J. le Sage ten Broek, A.L.M. Th. & Ph. Dr. Honorair Hoogleeraar in de Wysgeerte en Bedienaar des Godlyken Woords te Rotterdam, enz. Eerste Stukje. Te Rotterdam, by J. Pols, 1780. Behalven het Voorwerk, 214 bladz. in gr. octavo.

Aangemerkt de algemeene hoogagtinge, waarmede dit Latynsche Geschrift van den Hoogleeraar van de Wynpersse, zints deszelfs herhaalde uitgave tot heden, bestendig ontvangen is, zo heeft men niet te twyfelen, of onze Landsgenooten zullen het den Hoogleeraar le Sage ten Broek dank weeten, dat zyn Ed. zig wel heeft willen verledigen, om het zelve in 't Nederduitsch gemeen te maaken. Onze Hollandsche Leezers erlangen hierdoor een Werk, dat daadlyk dienen kan, ter beschaavinge en uitbreidinge van hun redelyk vermogen, dat hen, op eene voortreffelyke wyze, boven alle andere Schepzelen in dit ondermaansche verheft. De daar toe vereischte kundigheden, en derzelver in 't werkstelling, worden, in dit Onderwys, beknopt en geleidelyk voorgedraagen: de manier van voordragt is zeer bevatlyk; en daar het den mingeoefenden Leezer nog al eens zoude mogen haperen, kunnen hem de by gevoegde aanmerkingen des geëerden Vertaalers te hulpe komen.

Vooraf gaan, als ter Inleidinge, twee kortbondige Verhandelingen. De eerste is geschikt ter ontvouwinge van de Wysgeerte in 't algemeen, ten opzigte van derzelver aart, voortreffelykheid en uitgestrektheid; met een nevensgaand kort verslag van de vroege opkomst en den verderen voortgang der Wysgeerte. En de tweede gaat over de Redenkunde in 't byzonder, welker aart en nuttigheid insgelyks aangeweezen wordt. - Vermits nu de Redenkunde, volgens des Hoogleeraars bepaaling, ‘die kunst is, welke het verstand bestiert in de kennis der zaaken,’ zo heest men dezelve niet alleen als eene beschouwende, maar tevens

[p. 273]

als eene beoefenende weetenschap aan te merken. Uit dien hoofde stelt zig de Autheur gepastlyk voor, in de eerste plaatze, op te geeven, ‘de beschouwende kennis van het geen tot de volkomenheid van ieder werking des verstands behoort;’ en dan verder de beoefening te verklaaren, of te toonen, ‘waarop men zich moet toeleggen om die volmaaktheid te verkrygen, en alle onze kennis te beschaaven.’ Het eerste gedeelte wordt in dit Stukje afgehandeld, en de ontvouwing van 't beoefenende deel zal de inhoud van een tweede Stukje zyn; waarop dan veelligt de vertaaling van des Hoogleeraars onderwyzing in de Bovennatuurkuude zal volgen.

De inrigting der behandelinge van het beschouwende deel is veelal naar de gewoone orde geschikt. Eerst komen de denkbeelden in hunne verschillende omstandigheden in aanmerking. Hierop volgt het geen men omtrent de bepaaling en onderscheiding, mitsgaders omtrent het oordeel en de verschillende soorten van voorstellen, in agt heeft te neemen. En dit brengt den Hoogleeraar tot de redeneering en onderscheiden manieren van sluitredenen; waaraan hy ten laatste zyne onderrigtingen hegt over de zekerheid, en 't geen 'er vereischt wordt om tot dezelve te komen, zo verre 't ons mogelyk is; terwyl wy ons voorts naar de waarschynlykheid hebben te regelen. - Begeert men, buiten dit algemeene verslag, nog eene byzondere proeve van 's Hoogleeraars wyze van voordraagen, men leeze dan 's Mans voorstel, wegens de samen attende en afgetrokkene denkbeelden; 't welk wy te eerder uitkiezen, om dat het, behalven zyne byzondere nuttigheid voor zommigen, ons te gelyk gelegenheid geeft, om een en ander staal der ophelderende aantekeningen van den Hoogleeraar ten Broek by te brengen.

Na eene verklaaring van 't geen men eenvoudige en samengestelde denkbeelden noemt, waarvan de eersten ‘in geen meer bevattingen ontbonden kunnen worden,’ en de laatsten integendeel, ‘in meer andere ontbonden kunnen worden;’ merkt de Hoogleeraar aan, dat men deeze samenstelling der denkbeelden ook daar uit kan ophelderen, dat wy gewoon zyn over ééne en dezelfde zaak meerdere afgetrokken denkbeelden te maaken, in welken de geheele zaak, als 't ware, ontbonden wordt. En hierop geeft hy ons deeze onderrigting, raakende de samenvattende en afgetrokken denkbeelden.

‘Een samenvattend denkbeeld (idea concreta,) of het denk-

[p. 274]

beeld van eene zaak in haare samenvatting, in haar geheel (idea rei in concreto,) wordt genaamd, het welk eene zaak bevat in de geheele “samenneeming van haare wijzen of gesteldheden.” b.v. Deeze tafel, mijn hoed^(a). Maar een asgetrokken denkbeeld (idea abstracta) is, het welk iets van de zaak afzonderlyk vertegenwoordigt, als de sterkte van de tafel, de gedaante van den hoed^(b).

(a) ‘Men begrijpe, zegt de Hoogleeraar ten Broek, als ik denk om deeze tasel, om mijn hoed, dat ik mij dan voorstel niet slegts eene tafel, een hoed in het gemeen; maar alle die bijzondere gesteltheden en toevalligheden, welke in deeze tafel, in mijn hoed, samenloopen.’

(b) Hieromtrent hebbe men, met den geagten Aantekenaar op te merken, ‘dat deeze onderscheiding van onze denkbeelden in samenvattende en afgetrokkene, niet ziet op de voorwerpen zelve, maar op de wijze, waarop wij ons dezelve vertegenwoordigen. Wanneer wij ons iets van eene zaak in het afgetrokken voorstellen, bestaat dit niet afzonderlijk op zig zelve; maar alle zaaken bestaan in haar geheel, met alle haare gesteldheden te samen genomen.’ Ter nadere ophelderinge van dit gezegde voege men hier by, 't geen zyn Ed. alvoorens aangetekend heeft, wegens de eenvoudige en samengestelde denkbeelden, dat hy in deezen als bekend vooronderstelt. - ‘De onderscheiding van onze denkbeelden in eenvoudige en samengestelde volgt, zegt hy, niet altoos of blootelijk den aart der voorwerpen. Dit zoude plaats hebben, wanneer onze ziel zig in éénen opslag de zaaken zoodanig vertegenwoordigde als zij waarlijk zijn. Maar dewijl wy, door onze eindige en bepaalde vermogens, in de vertegenwoording der zaaken bij deelen moeten voortgaan, en ons eerst de ééne, dan wederom eene andere gesteldheid derzelver moeten voorstellen, zoo worden de denkbeelden, zelfs van de eenvoudigste zaaken, in ons gebooren uit meerdere denkbeelden, welke wij van tijd tot tijd vormen, en eindelijk samenbrengen. B.v. onze ziel is eene eenvoudige zelfstandigheid. God is een allereenvoudigst wezen, zonder eenige samenstelling. De denkbeelden derhalven van deeze voorwerpen zijn in een allervolmaaktst verstand, het welk zig in éénen opslag de zaaken zoo voorstelt, als zij waarlijk zijn, eenvoudig. Maar zoodanige zijn de denkbeelden niet, welke wy met ons menschelijk verstand van God en onze ziel maaken. Wij moeten afzonderlijk den aart van eene zelfstandigheid, of van een geest, derzelver verscheidene vermogens, werkingen en andere gesteldheden, door zoo veele onderscheidene denkbeelden vertegenwoordigen; en eindelijk maaken wij uit die allen één samengesteld denkbeeld. Derhalven hangt deeze onderscheiding van onze denkbeelden ten grootsten deele af van de wijze, waarop wy ons de zaaken vertegenwoordigen.’

[p. 275]

Zodanige aftrekking heeft plaats, of ten aanzien van de onderscheiden deelen eener zaak; gelijk, wanneer een Ontleedkundige het menschelijk lighaam beschouwt, door alle deelen, welke het zelve uitmaaken, één voor één na te gaan: of ten aanzien van de onderscheiden wijzen of gesteltheden eener zaak; gelijk, wanneer een Natuurkundige in eenig metaal onderscheidenlijk waarneemt, deszelfs kleur, zwaarte, hardheid, enz. - Ja, in het overweegen van die wijzen zelven, trekken we wederom verscheidene gesteldheden of bepaalingen derzelver van elkanderen af: gelijk, wanneer we in de beweeging van een lighaam afzonderlijk nagaan, de snelheid van dezelve, de rigting, de geduurzaamheid, enz. - Maar, van den anderen kant, wordt ook, door de afgetrokken vertegenwoordiging eener zaake, dikwijls eene samenvatting gemaakt van eenige wijzen, met ter zijde stellinge, als het ware, van de overigen. Dus ontstaat b.v. een algemeen denkbeeld, of de algemeene kundigheid (idea sive notio universalis,) van eene zaak, welke niets anders is, dan “eene samenvoeging van gesteldheden, welke aan veele zaaken gemeen zyn.” Zoo spreeken we van een paard, van eene star; van water in het gemeen: te weeten, wanneer we letten op die aandoeningen, welke gewoonlijk samengevoegd zijn in alle paarden, in alle starren, met ter zijde stelling van die, welke aan dit of dat paard, aan die of deeze star, eigen zijn.

Of schoon wij door een afgetrokken denkbeeld de zaak niet bevatten, gelijk ze waarlijk is, in haare geheele ruimte; moet men daarom evenwel niet meenen, dat zulk een denkbeeld valsch is, of dwaaling veroorzaakt. Want door het zelve wordt zoodanig iets vertegenwoordigd, het welk waarlijk in het voorwerp plaats heeft: en terwijl de overige gesteldheden van hetzelve voor een tijd ter zijde gesteld worden, worden evenwel deeze niet ontkend, noch op haar zelve, noch in haaren samenhang met de overige. b.v. Die op iemands deugd agt geeft, ontkent daarom zijne gedaante, of zijne weetenschap niet. - Zelfs hebben wij, om eigentlijk te spreeken, geen denkbeeld van wijzen, zonder eenige vertegenwoordiging van een zeker onderwerp, waarin zij plaats hebben. Want van eene zaak, welke in haar zelve onmogelijk is, gelijk een wijze zonder zelfstandigheid zijn zoude, kunnen wij zelfs geheel geen denkbeeld maaken. Maar de aftrekking bestaat alleenlijk daar in, dat wij, in de beschouwing van het voor-

[p. 276]

werp, meer op de eene of andere gesteldheid van het zelve, dan op de overige, agt geeven^(a).

Vervolgends is het voor ons ten hoogsten nuttig en noodig, dat wij afgetrokkene denkbeelden maaken. Want dewijl wij gewoon zijn de zaaken niet volledig en zonder eenig gebrek te kennen; zouden wij derhalven geheel geene denkbeelden van dezelve hebben, zo het ons niet geoorlofd ware een gedeelte van haare gesteldheden ons te vertegenwoordigen, terwijl de overige nog buiten het bereik van onze kennis bleeven. Ook verkrijgen wij de kennis van zaaken niet anders, dan door haare verschillende uitwerkselen of verschijnselen na te gaan, en daaruit haare onderscheidene hoedanigheden en gesteldheden te leeren: en wij kunnen onze verkreegene kennis van zaaken aan anderen niet mede deelen, dan door onderscheidenlijk alle de deelen of gesteldheden, welke de zaak bezit, één voor één, door te loo-

(a) Zo is 'er, gelyk, de Hoogleeraar ten Broek voorheen, ten opzigte van de eenvoudige en samengestelde denkbeelden, opgemerkt heeft, dat men ook hier kan overbrengen, ‘b.v. geen kleur, dan in een lighaam, en wanneer wij ons eene kleur vertegenwoordigen, dan vertegenwoordigen we ons eigenlijk eene lighaamelyke oppervlakte, welke met die kleur bedekt is. Deeze oppervlakte nu is samengesteld, en heeft haare deelen; welke onderscheidenlijk zigtbaar zijn. Ondertusschen ziet elk, die behoorlijk oplet, terstond, dat die samenstelling niet in de kleur, maar in het gekleurde lighaam is. Wanneer wij derhalven de kleur in haare samenvatting, dat is, te gelijk met het lighaam, waarin zij gevonden wordt, ons vertegenwoordigen, dan maaken we ons een samengesteld denkbeeld: maar wanneer we ons de kleur in het afgetrokken voorstellen, zonder te gelijk te letten op dé lighaamelijke oppervlakte, welke daarmede bedekt is, dan verdwijnt alle die samenstelling. Het denkbeeld van geel heeft niets van die samenstelling welke in een geel lichaam plaats heeft. Op gelijke wijze wordt tot het vertegenwoordigen van eene kleur aan onze ziel vereischt, dat de lichtstraalen, welke van het gekleurde voorwerp te rug gekaatst worden, in onze oogen vallen; daar gebroken worden; de kleur zelve in het agterste gedeelte van onze oogen schilderen, en zoo, door middel van de gezigtzenuwen, die aandoening in onze hersenen te weeg brengen, waardoor het denkbeeld van die kleur in onze ziel geboren wordt. Dan alle de samenstelling van deeze beweegingen heeft wederom alleen plaats in ons lighaam, voor zo ver dat aan de ziel tot het verkrygen van denkbeelden behulpzaam is, maar niet in de denkbeelden zelve, welke daardoor verkreegen worden. In het denkbeeld van eene kleur, op haar zelve beschouwd, is niets van dit alles te ontdekken.’

[p. 277]

pen. Daarenboven zouden wij de onderlinge verbintenissen van zaaken, haare overeenkomst, en verschil, nooit bevatten; indien wij niet afzonderlijk agt gaven op die gesteldheden, waar door zij onderling betrekking tot elkander hebben^(a). Eindelijk zouden wij van onze spraak, welke wij tot de beoeffening en beschaaving van ons verstand zoo zeer noodig hebben, buiten dat geheel geen gebruik kunnen maaken: terwijl de meeste woorden afgetrokkene en algemeene kundigheden zijn, en ook zijn moeten. - Derhalven moeten wij, om ons denkbeelden van zaaken in haare geheele samenvoeging te vormen, en dezelve te volmaaken, in eene nauwkeurige beschouwing der voorwerpen afklimmen tot meerdere en verscheidene afgetrokken denkbeelden.’

(a) ‘Het is, zegt de geëerde Vertaaler, voor ons van het uiterste belang, dat wij de onderlinge verbintenissen en betrekkingen, en de overeenkomst of het verschil der dingen kennen. Niemant b.v. kan gezegd worden den aart van onze ziel te kennen, die slegts alle haare werkingen en gesteldheden weet, zoo hij niet te gelijk derzelver onderlinge verbintenis, en haar verschil van het stoflyk lighaam doorziet. Die alle de Hemelsche lighaamen, en hunne verschillende soorten, weet op te tellen, kent daarom nog het waereldgestel niet, zoo hij niet te gelijk weet, in welke orde zij geplaatst, en onderling met elkanderen verbonden zijn. In het vertegenwoordigen van deeze onderlinge verbintenissen en betrekkingen wordt voornaamelijk de werkzaamheid der menschelyke reden uitgeoeffend. Maar nu zijn deeze verbintenissen en betrekkingen, en de overeenkomst of het onderscheid der dingen niet gelegen in alle haare gesteldheden te samen genomen, maar alleen in sommige. De dingen, welke in het ééne overeenkomen, verschillen weder in het andere; die, welke op ééne wyze, of in één opzigt aan elkander verbonden zijn, zijn het daarom niet op alle wijzen of in alle opzigten. Derhalven moeten die gesteldheden, waar door de dingen eenige betrekking tot malkanderen hebben, waarin zij overeenkomen, of verschillen, in het afgetrokken van ons gekend en duidelijk bevat worden.’