Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1781

Onderwys in den Godsdienst, door J.v. Nuys Klinkenberg, A.L.M.Ph. Dr. en Predikant te Amsterdam. IIde Deel. Te Amsterdam, by J. Allart, 1780. Behalven het Voorwerk, 412 bladz. in gr. octavo.

Het eerste gedeelte van den Natuurlyken Godsdienst, het bespiegelende of leerstuklyke, afgehandeld zynde, gaat de Eerwaerde Klinkenberg in dezen over ter ontvouwinge van het zedelyke of betrachtende, zo ver het onderwys der Rede gaat. - Na een beknopt voorstel van dit tweeledig onderscheid, en ene kortbondige verklaring van de voornaamste bewoordingen in de Zedekunde gebruiklyk, stelt hy ons het beloop van dit tweede Deel zyner onderwyzinge indezervoege voor.

‘I. Zullen wy aantoonen, dat wy menschen geschikt zyn, en de vereischte hoedanigheden bezitten, om zeedelyke plichten te betrachten. - Ten dien einde zullen wy beroogen, dat wy (1.) niet alleen redelyke, maar ook (2.) vrywerkende weezens zyn; en daarenboven (3.) een zedelyk gevoel en (4.) geweeten hebben. - II. Daarna zullen wy de gronden van onze zedelyke verplichtingen aanwyzen, en betoogen; (1.) dat 'er een weezenlyk en natuurlyk onderscheid zy tusschen Goed en Kwaad. (2.) Dat God recht en macht hebbe, om ons te gebieden en Wetten voor te schryven. (3.) Dat Gods zedelyke Volmaektheden ons verplichten, om dezelve, in onze gedraegingen, naer te volgen. By deeze gelegenheid zullen wy (4.) over de Wetten der Natuur handelen; en eindelyk (5.) bewyzen, dat God ons, in het volgend leeven, naer onze zedelyke gedraegingen, vergelden zal. - III. Wyders zullen wy de plichten opgeeven, welke wy betrachten moeten, (1.) omtrent God, (2.) omtrent ons zelven, (3.) omtrent elk van onze medemenschen, (4.) omtrent den Burgerstaet, en (5.) in onder-

[p. 91]

scheidene byzondere omstandigheden. - IV. Vervolgens zullen wy over de Drangredenen; en eindelyk V. over de hulpmiddelen van de Natuurlyke Zedenleer handelen.’ Naer dit geleide geeft zyn Eerwaerde ene alleszins welgeregelde ontvouwing van de Natuurlyke Zedenleer, met die zelfde juistheid en klaerheid, welke wy in de behandeling van 't voorige gedeelte opgemerkt hebben^(*); dat ook de uitvoering van dit Stuk aenpryzenswaerdig maekt. - Diestyds stelden wy het bybrengen van een byzonder stael tot deze gelegenheid uit; en om nu hier aen te voldoen, zullen wy ons bepalen, tot het geen ons zyn Eerwaerde doet opmerken, ter beantwoordinge der vrage; of God, in het uitoefenen van zyne Wetgevende Macht, in het voorschryven zyner Wetten, enkel willekeurig te werk gae?

‘Het geschil, dus vangt zyn Eerwaerde aen, is niet, of God vry zy, gelyk in alle zyne handelingen, alzoo ook in het uitoeffenen van zyne Wetgeevende Macht. Dit zal niemand ontkennen. Dat God, op de allervolmaektste wys, vry zy, zo dat hy alles kan doen, het welk hem behaegt, welke ook, naer zyne oneindige Wetenschap en Wysheit, de bepaeling van zynen wil weezen mooge, hebben wy, by de beschouwing van Gods Eigenschappen, genoegzaem betoogt^(a). De zaek, daer het hier op aenkoomt, is deeze, of God in het uitoeffenen van zyne wetgeevende macht, zulke wetten voorschryvt, welke, niet zo zeer in de natuur der dingen, als wel in zyne loutere verkiezing, gegrond zyn; wetten, welke hy, naer zyne willekeur, geeven of niet geeven, en gegeeven zynde, opheffen en veranderen kan.

Op deeze vraeg antwoorden wy, ontkennende. De Wetten, welke God ons voorschryvt, kunnen geene willekeurige eisschen zyn, maer zulke gebooden, welke op genoegzaeme redenen steunen, met zyne volmaaktheeden, en onze natuur overeenstemmen.

1. Enkel willekeurig te handelen strydt met Gods oneindig verstand. - Aen dit goddelyk verstand zou men de allergrootste onvolmaektheid toeschryven, wanneer men zich verbeeldde, dat hy de voorwerpen zyner kennis, niet in dat onderscheid, beschouwde, het welk waerlyk tusschen dezelve plaets heeft. God ziet buiten allen twyffel het onderscheid, het welk 'er is tusschen de verschillende middelen, welke tot zyne eindens zouden

(*) Zie Algem. Vaderl. Letteroef. II. D. bl. 365.

(a) I. Deel, p. 370.

[p. 92]

kunnen dienstbaer weezen, tusschen goed, beeter, en allerbest. Gevolgelyk kan Gods oordeel niet onverschillig blyven, en het spreekt van zelss, dat Gods oneindig verstand niet nalaeten kunne invloed te hebben op zynen wil, en deszelfs bepaelingen.

Kan God nu, uit hoofde van zyn oneindig verstand, niet willekeurig handelen, dan kan hy ook, in het voorschryven van zyne wetten, niet enkel, naar zyne willekeur, te werk gaen.

2. Willekeurig wetten te geeven is strydig met de goddelyke wysheid. Uit kracht van deeze Wysheid wendt God de meest geschikte middelen aen, om zyn oogmerk te bereiken. - Deeze Wysheid verkeert, buiten alle tegenspraek, ook omtrent de wetten, welke God voorschryvt. Maer loutere willekeurigheid is met deeze Wysheid in het geheel niet bestaenbaer.

3 God hemint zich zelven, en het is onmogelyk, dat hy iets zoude kunnen verkiezen of goedkeuren, het welk met zyne natuur niet overeenstemt. Deeze volmaektheid van het Opperweezen noemen wy zyne natuurlyke heiligheid^(b). - Bezit God nu zulk eene natuurlyke heiligheid, dan kan het niet anders zyn, of hy moet, in het voorschryven van zyne wetten, niet willekeurig, maer volgens zyne natuurlyke heiligheid, te werk gaen. - In de daed zulke wetten, in welke enkele willekeur doorstraelde, en welke niet met de Goddelyke. Heiligheid overeenstemden, zouden geene Gode betaemelyke wetten wezen.

4. Gods goedheid gedoogt niet, dat hy ons andere wetten zoude voorschryven, of kunnen voorschryven, dan zulke, welke dienen ter bevordering des weezenlyken geluks van zyne redelyke schepselen. - Hoe zou God, in het voorschryven van zyne Wetten, willekeurig kunnen te werk gaen? zou hy dan zich niet gedraegen, als of hy onverschillig waere omtrent zyne belangen?

5. God bedoelt in alle zyne werken, als het grootste en laetste einde, de bevordering van zyne heerlykheid. Dit oogmerk bedoelt God gevolgelyk ook, in de uitoeffening van zyne wetgeevende macht. Hoe zou hy dan, in het voorschryven van zyne wetten, willekeurig kunnen handelen? Enkele willekeur veronderstelt onverschilligheid; maer kan het Gode onverschillig zyn, of zyne redelyke

(b) I. Deel, p. 374-376.

[p. 93]

schepfelen, door hunne zeedelyke bedryven, aen zyn groote oogmerk beantwoorden, en zyne heerlykheid bevorderen, dan niet?

6. 'Er is, gelyk wy voorheen betoogt hebben^(c), een eeuwig en onveranderlyk onderscheid tusschen zeedelyk goed en zeedelyk kwaed. - Dit onderscheid hangt niet van den Goddelyken wil af^(d). Gods verstand beschouwt dit onderscheid op de allervolmaektste wys, en het is zo onmogelyk, als eenige zaek ter waereld onmoogelyk weezen kan, dat Gods wil dat geen zoude kunnen goedkeuren, en ons menschen door eene wet voorschryven, het welk in zich zelve zeedelyk kwaed is, en ook door zyn oneindig verstand als zodaenig beschouwd wordt. “Ons aenweezen en geduurig bestaen hangt wel af van het vrymagtig welbehaegen, en van de onafhanglyke goedertierenheid onzes heerlyken Maekers, die geene vermeerdering van zyne gelukzaeligheid, door het voortbrengen van iets buiten zich, bekoomt; maer zo haest de weezenlyke goedheid redelyke schepselen, het pronkstuk zyner handen, heeft daergesteld, en zy dezelve, in zekere betrekkingen tot God en anderen, op de waereld plaetst, worden 'er, uit die bestellingen des Allerhoogsten, aenstonds verplichtingen gebooren, waeraen zy gehouden zyn te beantwoorden. Verplichtingen, die geenzins willekeurig zyn, of door eenige wet kunnen geslaekt en veranderd worden; maer die uit de natuur, en de betrekkingen der geschaepene weezens vloeien, en zulk eene zeekerheid, vastheid, onveranderlykheid, en verbindend gezach bezitten, dat het tegengestelde daervan ondeugend weezen zoude^(e).”

Uit alle deeze bewyzen besluiten wy, dat God, by het geeven van zyne wetten, niet slechts te werk gae, als onafhangelyk en vrymachtig Opperheer, wiens enkel willen hem tot de eenige reden verstrekt, maer als een wys, heilig on goedertieren Bestierer, die, in de oeffening zyner Wetgeevende Macht, naer de natuurlyke regelen van recht en billykheid te werk gaet^(f).

Van de tegenwerpingen, welke men tegen de tot dus

(c) Hoofdst. 6.

(d) §. 101.

(e) Chevallier l.c. p. 67, 68.

(f) Verh. van het Stolp. Legaet. anno 1769.

[p. 94]

ver betoogde stelling inbrengt, verdienen deeze twee de meeste aendacht: - dat dit begrip Gods onafhangelykheid benadeele, - en dat God, volgens de leer der Openbaering, meermaelen Stellige gebooden gegeeven hebbe, welke willekeurig waeren in zich zelve.

Indien God geene wetten kon geeven, naer zyne Willekeur, zegt men, dan zou zyne onafhangelykheid beperkt en niet volkoomen zyn. Maer deeze gansche redeneering vloeit uit een verkeerd begrip voort, deels van Gods vryheid, deels van zyne onafhangelykheid. - Gods vryheid bestaet geenszins in onverschilligheid, hy kiest altoos dat geen, het welke zyne oneindige Wysheid hem als het beste voorstelt. - Gods onafhangelykheid brengt geenszins eene Willekeurige handelwys meede. Gods wil volgt altoos zyn oneindig verstand, en het is volstrekt onmogelyk, dat Gods wil dat geen zoude kunnen goedkeuren, het welk zyn verstand hem als kwaed voorstelt. - God kan alzo min de Zeedelyke als de Bespiegelende waerheeden veranderen, om dat zy beide aen zyn oneindig Verstand als eeuwig en onveranderlyk voorkoomen. Het is even zo ongerymd, dat God eene wet geeven zoude, en door dezelve verklaeren, dat kwaed goed zy, als dat hy verklaeren zoude, dat een cirkel een vierkant, en dat licht duisternis zy. - Maer dit benadeelt de Goddelyke Onafhangelykheid al zo min, als het Gods Almacht beperken zoude, dat hy geene tegenstrydige dingen verrichten kunne. “Ik kan geenszins zien, hoe hy, die redelyke wetten geevt, daer in minder Onafhanglyk te zyn zoude kunnen geoordeeld worden, dan hy, die enkel willekeurige wetten voorschryvt. Ook is de verplichting van het schepsel, om aen de eerstgenoemde gehoorzaem te zyn, ruim zo sterk, en het bewys van deszelvs Afhangelykheid zo nadrukkelyk, dan of het de wetten van de laetste soort moest opvolgen. De Vryheid wordt in het eerste geval, zo wel als in het laetste, beteugeld; doch in het eerste redelyk en met genoegen geleid, terwyl, in het laetste, eene dwingende vrees het overtreeden beletten zal^(g).”

Wat de andere tegenwerping aengaet, dat God, volgens het verhael der Heilige Geschiedenis, meermaelen Stellige gebooden heeft voorgeschreeven, welke Willekeurig waeren in zich zelve; daerop antwoorden wy slechts

(g) L. meyer in de Verh. van het Stolp. Legaet. l.c. p. 126.

[p. 95]

met een kort woord, dat deeze Stellige gebooden, in zeekeren zin, Willekeurig waeren in zich zelven, voor zo ver zy niet onmiddelyk, uit de natuurlyke betrekking tusschen God en zyne Schepselen, voortvloeiden, maer den naesten grond hadden in de Goddelyke Wysheid, en de oogmerken, welke dezelve, in zekere bepaelde omstandigheeden, bedoelde, zo dat zy niet voor altoos, maer voor eenen zekeren tyd, verplichtten. - Dan, hoewel deeze gebooden, in den gezegden zin, Willekeurig waeren, in háere eigene natuur, waeren zy het evenwel in het geheel niet, ten aenzien van den wetgeever. God gav deeze Stellige wetten, niet naer eene enkele willekeur, en alleen om dat hy zo wilde; maer 'er waeren in die tyden, voor die menschen, en in die omstandigheeden, wanneer, voor, en in welke God dezelve gav, redenen, waerom hy dezelve gav en juist zo gav, in plaets van dezelve niet, of op eene andere wys te geeven. Redenen, welke de Goddelyke Wysheid betaemden, en tot wichtige eindens dienstbaer waeren^(h).’

(h) A. hulshof in de zo even aengehaelde Verh. l.c. p. 169. -