Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1780

[p. 588]

Museum Haganum Historico-Philologico-Theologicum. Tomi IV. p. 1.
et
Symbolae Litterariae Haganae. Cl. II. Fasc. II. Hagae, apud J. Munnikhuizen et C. Plaat 1780. In octavo.

Ieder dezer Verzamelingen, welker onderscheiden inrichting reeds bekend is, behelst weder een aental van Verhandelingen, die zeldzaem afzonderlyk te erlangen zyn, en nieuwe medegedeelde stukken; gaende over leerzame onderwerpen, die den oefengragen ter nadere overdenkinge aengeboden worden.

Met den aenvang van 't Museum word ons onder 't oog gebragt ene geleerde naspooring van den Eerwaerden Biel, over het Hout uyt Libanon, tot den Tempelbouw geschikt, volgens 1 Kon. V. 6-10 en 2 Chron. II. 8.^(*) De onzekerheid der vroegere Oostersche benamingen van Planten en Gewassen, enz. baert, gelyk bekend is, meermaels verschillende gedachten over onderwerpen van die natuur in de Bybelbladen gemeld; en 't komt 'er niet zeer op aen, aen welke betekenis men zich houde; dan 't is echter voor hun, die der Philologische Studien toegedaen zyn, niet ongevallig te onderzoeken, wat men 'er waerschynlykst van moge bepalen. Volgens het gene nu de Eerwaerde Biel, nopens dit Hout uit Libanon, bybrengt, ziet men ten minste, dat 'er vry goede reden zyn, om te beweren, dat םױרא Cederen, םישׂורכ Cypressen, en םימונלא Pynboomen aenduiden. Het navorschen hiervan strekt in deze verhandelinge, ter ophelderinge van deze en gene byzonderheden en spreekwyzen der gewyde en ongewyde Schryveren, tot dit soort van Boomen betrekkelyk. - Hieraen volgen Opmerkingen van den Hoogleeraer Hagenbuchius, wegens de lofspraek der Bereers, als edeler dan die van Thessalonica, Hand. XVII. II: welk getuigenis hier zeer onderscheiden oor-

(*) Deze Exercitatio bilii de lignis ex Libano Hierosolymitanum aedificandum petitis, word ook afzonderlyk uitgegeven, ten gevalle van hun, die 's Mans hooggeschatten Thesaurus Philologicus bezitten.

[p. 589]

deel- en taelkundig ontvouwd word. Aen 't hoofd van dit geschrift ontmoet men in de Inleiding ene opheldering der benaminge Hugenooten, die men 'er niet gezogt zou hebben, waerom wy 'er een kort verslag van zullen mededeelen.

Ene zeldzame afleiding van 't woord Hugenooten ᾽απὸ τῶν ἐυγενῶν, als waren ze, even gelyk de Bereers, ἐυγενέστεϱοι edeler dan anderen, of wel als waren ze dus genoemd, om dat ze het edele Huis van Bourbon voorstonden, doet den Hoogleeraer enigzins uitweiden over den oorsprong dezer benaminge. - Het geen hy deswegens uit Hafnerus bybrengt, komt in dit geval vry voldoende voor^(*). Deze naemlyk maekt gewag van een Fransch Geschrift ener Geestlyke Dame te Geneve; welke in dat Geschrift, op het jaer 1530, van deze party sprekende, zegt, men noemt dezelve Eugenot, c'est a dire en Francois Bon Allié, zo veel als Goede Bondgenoot. Uit dit gezegde leid Hafnerus af, dat de Savoyaerden, het Hoogduitsche Eydtgenosz, in 't Nederduitsch Eedgenoot niet wel kunnende uitspreken, in stede van Eydt, Eu, en in plaets van Genosz, Genot, gezegd hebben; waerdoor dan Eydtgenosz in hunne spraek verbasterd zy tot Eugenot. De reden, vervolgt hy, waerom die van Geneve Eydtgenosz genaemd werden, zal geweest zyn, om dat ze diestyds verbonden waren met de Eydtgenoszische Staten van Bern en Freyburg. Van hier is 't ook, dat deze Dame wat lager, op het jaer 1532, van deze verbintenis gewagende, zegt, dat die van Geneve beslooten, zich te houden aen hunne alliance Eugenote, dat zeggen wil aen die verbintenisse, welke zy als Eedgenooten aengegaen hadden. Gemerkt nu Calvinus meerendeels te Geneve zyn onderwys gegeven heeft, en zyne Leerlingen van daer in Frankryk gekomen zyn, terwyl ook de Lyonsche Kooplieden dikwerf door Genevetoogen; zo is 'er geen rede om te twyfelen, of de benaming Hugenot is oorspronglyk uit het Hoogduitsche woord Eydtgenosz; 't welk de Franschen in den aenvang niet verstaen, of niet behoorlyk gade geslagen zullen hebben.

(*) Fr. hafnerus in Theatro Salodurensi, germanice edito a. 1666. T.I. p. 451, 452.

[p. 590]

- De Hoogleeraer Hagenbuchius beweert, in gevolge hiervan, niet oneigen, dat Calvinisten, Geneefsche en Hugenooten gelykluidende benamingen zyn, ter aenduidinge van hun die het met de Zwitschersche Eed, of Bondgenooten hielden, waer onder ook die van Geneve waren, welken de gevoelens van den Geneefschen Leeraer Calvinus omhelsden. En overeenkomstig hier mede noemde men, gelyk hy vervolgt, de aenhangers van den Zurichsen Leeraer Zuinglius met de benamingen van Zuinglianen, Zurichschen en Sacramentarii, dat, zynes oordeels, dan het zelfde zegt als Hugenooten; ter aenduidinge van dezulken, die zich, door een algemenen Eydt of Sacrament als Eed- of Bondgenooten, met de Zwitschersche Verbintenisse vereenigd hadden, of aen dezelve toegedaen waren.

Wyders behelst dit Museum, buiten een Geschrift, dat de in later tyd beroemde Spanheim in zyne jeugd opgesteld heeft, ter verdeediginge van de oudheid der Hebreeuwsche Sprake, boven andere Talen, nog een beknopt verslag van de onderscheiden gedrukte Boheemsche uitgaven der Bybelschriften. Dit Stukje, vervaerdigd door den Eerwaerden Elsnerus, dient ter vervullinge van de gebreklyke meldingen, die 'er tot nog in de Letterkundige Historie van gemaekt zyn. Buiten het geen de latere dagen betreft, leeren wy, onder anderen hier uit, dat de Boheemsche Broeders, op het uitvinden der Boekdrukkunste, mede al vroeg de hand aen 't werk geslagen hebben, om de tot dien tyd geschreven gewyde Bladen, door de drukpers, algemener te maken. Le Long had dit, op het voetspoor van anderen, gebragt tot het jaer 1506, houdende de Boheemsche uitgave te Venetie, in dat jaer, voor de eerste. Dan latere onderzoekingen hebben getoond, dat deze Venetiaensche reeds de derde was; als zynde zulks voor de eerstemael geschied, te Praeg in 't jaer 1488; en vervolgens ten tweede mael in 't jaer 1489, in civitate Cutnae horae, [vermoedelyk het tegenwoordige Cuttenberg in de Czaslauwer kreits.]

Betreffende voorts de tweede verzameling, of de Symbolae Litterariae, hierin komen ons eerstelyk voor: Bedenkingen van den Eerwaerden Rutz, over de gewoonlyk aengenomen Wysgeerige bepaling van een Beeld in 't gemeen. Veelal houd men zich aen de volgende bepa-

[p. 591]

ling. Het beeld ener zake is iets, dat aen die zaek gelyk is, en met dat oogmerk voortgebragt is, op dat het aen dezelve gelyk zoude zyn: of, met andere woorden, die eenter in de zaek op het zelfde uitkomen: Een beeld is een wezen, dat aen een ander wezen gelyk is, en tot dat einde gemaekt is, op dat hetzelve het andere wezen zoude vertoenen. Dan deze bepaling voldoet zyn Eerwaerden niet; waerom hy zich bevlytigt, om te toonen, dat dezelve geenzins volledig, rechtmatig noch gegrond is; en verder te doen zien, wat men in acht hebbe te nemen, om ene juiste bepaling van een Beeld in 't gemeen te geven. Langs dezen weg komt hy eindelyk tot ene bepaling, welke, volgens zyn inzien, den keurigsten redenkundigen toets kan uitstaen; welke aldus luid. Een beeld is een wezen, dat gelyk is aen een ander wezen, met opzicht tot deszelfs onderscheidende kentekens, die, wel voornaemlyk volstrekt en op zichzelve, mitsgaders op ene andere onderscheidende wyze, aen 't zelve oorspronglyk eigen zyn; en 't welk ten dien einde gemaekt is, op dat een verstandig wezen zich, door middel van hetzelve, een rechtmatig denkbeeld kunne vormen, van het wezen, dat die kentekens oorspronglyk bezit. Uit den aenvang en 't verdere beloop van dit Geschrift kunnen wy vermoedelyk afnemen, dat de Eerwaerde Rutz het zelve opgesteld heeft, als ene soort van voorbereiding tot ene Verhandeling over den Mensch als het Beeld van God, ter ophelderinge van het voorstel van Mozes, dat God den mensch naer zyn beeld en gelykenis gemaekt heeft, Gen. I. 26, 27; van waer hy den naem voert van Gods Beeld, 1 Cor XI. 7. Het gebreklyke der bepalinge van een Beeld in 't gemeen heeft, zo 't hem voorkomt, het zyne toegebragt tot de verschillende Godgeleerde gedachten over dit Stuk, en hy schynt zich enigermate te vleien, met het denkbeeld, dat zyne voorgestelde bepaling min of meer geschikt kan zyn, om den weg te banen, tot vereffening van dit Godgeleerd verschil. Of dit van enig verder gevolg zal zyn dan niet is onzeker; maer 't zal, zo 't ons voorstaet, terwyl wy 's Mans redenkundige bepaling ten volle goedkeuren, 'er grootlyks op aenkomen, om duchtig te bewyzen, dat Mozes zo bepaeld redenkundig de woorden Beeld en Gelykenis gebruikt heeft. De vraeg is in dit verschil niet, ‘in welken zin de Mensch Gods Beeld genaemd kan worden;’ dit kan, in een gezonden zin, op velerleie wyzen geschieden;

[p. 592]

maer de vraeg is bepaeldlyk, in welken zin zegt Mozes, dat God den mensch naer zyn beeld en gelykenis gemaekt heeft? Men heeft hier, als men 't Stuk onpartydig beschouwt, zo veel wy zien, niet zo zeer een Dogmatiek of Leerstellig als wel een Exegetisch of Uitlegkundig verschil; waerin des Schryvers gewoone denkwyze en styl bovenal in aenmerking komen.

Nevens dit weluitgevoerde Redenkundige Geschrift levert men ons hier nog, ene achtervolgende verklaring van den XXXVIsten Psalm, door den Eerwaerden Medhurst, mitsgaders van Bileams Godspraken, bepaeldlyk de derde Godspraek, Num. XXIV. 3-9, door den Eerwaerden Swaving. Hunne Eerwaerden, hierin op denzelfden voet voortgaende, als zy deze hunne opheldering dier Bybelstukken aengevangen hebben, verleenen ons verscheiden oordeel, en taelkundige aenmerkingen, die men met genoegen nagaet, en welken duidelyke blyken van der Schryveren oplettende beoefeningen van dezen tak der Geleerdheid onder 't oog der Lezeren brengen. Voorts komen hier by nog twee Brieven van den geachten Alberti aen den beroemden Biel, in den jare 1738; waeruit men kan afnemen, dat deze twee Geleerde Mannen ten hoogste met elkanderen ingenomen waren: als mede een van den vermaerden Andala aen de Schryvers der Acta Lipsiensia, in den jare 1715, wegens ene verkeerde voorstellinge zyner Leere, door hen op het Papier gebragt. En eindelyk ten slot enig Letternieuws, met hier en daer bygevoegde beknopte oordeelkundige aenmerkingen, van den geleerden Uitgever dezer Verzamelingen, den Eerwaerden Barkey; die door zyn aenhoudende vlyt, met het uitgeven van zodanige Stukken, de Lief hebbers van oefening aen zich verpligt maekt.