|
| |
Verhandelingen, ter beantwoordinge van een Voorstel, opgegeven door de Heeren Bezorgers van het Stolpiaansch Legaat. Te Leyden, by S. en J. Luchtmans, 1780. Behalven het Voorwerk 299 bladz. in gr. quarto.
Het Voorstel, in deze Verhandelingen beantwoord, luid: ‘Is het door het enkele Licht der Rede betooglyk, dat 'er niet meer dan één God kan zyn?
| |
| |
Welk is dat Betoog? En zyn 'er ooit Volken of Wysgeeren geweest, welke tot de kennis van die waarheid gekomen zyn, zonder behulp of spoor eener Godlyke Openbaaring?’ Een vyftal van Verhandelingen over dit onderwerp levert ons desaengaende ene reeks van aenmerkingen, welken ons dit Stuk, op ene leerzame wyze, van verschillende zyden doen beschouwen: daer de Heeren Opstellers 'er min of meer verschillend over denken. Men mag, onzes oordeels, op het doorbladeren dezer Schriften, uit al het voorgedragen, zo van de ene als andere zyde, afnemen, dat ene in alle deelen bevestigde beantwoording der Vrage, niet wel te verdeedigen zou zyn. Dat het betoogen der stellinge, dat 'er niet meer dan één God kan zyn, door het enkele Licht der Rede, zo al mogelyk, ten minste ten hoogste bezwaerlyk zy; en naeuwlyks te wachten, dan van een by uitstek schranderen Wysgeer; dien 't dan nog ten uiterste moeilyk zoude vallen, zyn betoog vry algemeen overtuigelyk te maken. En eindelyk dat het, alles wel ingezien zynde, ten hoogste waerschynlyk is, dat die Volken of Wysgeren, welken een denkbeeld van Gods Eénheid gehad hebben, de aenleiding tot dit denkbeeld verschuldigd geweest zyn, aen ene van oudsher overgeleverde Godlyke Openbaring. - Ieder dezer Verhandelingen, uit welker vergelyking en ontwikkeling wy deze gedachten opge maekt hebben, is in hare soort lofwaerdig uitgevoerd: dan by uitstek vordert ene gezette herhaelde lezing, de alhier eerst geplaetste Verhandeling, ene Lettervrucht van den Heer Daniel Wyttenbach, Hoogleeraer in de Wysbegeerte aen het Illustre Athenaeum te Amsterdam. Uitgebreide Geleerdheid en dooroefende Oordeelkunde gaen hier hand aen hand; en brengen ons verscheiden byzonderheden, die tot dit Stuk betreklyk zyn, onder 't oog, waervan wy de voornaemsten kortlyk zullen aenstippen.
Na ene juiste bepaling van het Voorstel vangt de Hoogleeraer aen, met ene geschiedkundige beschouwing van de gevoelens, die van ouds her nopens dit stuk plaets hadden, onder Volken, en Wysgeren, die van het Licht der Openbaringe versteken waren. In dit geval komen de Grieken, die boven alle anderen beroemd geweest zyn, van wegen hunne Wysgerige vorderingen, in aenmerking. En desaengaende toont zyn Ed. dat de Griek- | |
| |
sche Wysgeren, die het bestaen der Godheid crkenden, van Orpheus, den oudsten Schryver dien men aengehaeld vind, af, tot op Aristoteles en later, genoegzaem eenstemmig van gevoelen geweest zyn, dat 'er maer één God is, dien men te houden heeft voor de opperste Oorzaek en Bestierder van alle. Eén Opperwezen, de Vader, niet alleen der Menschen, maer ook der overige Goden, welken allen hunnen oorsprong verschuldigd zyn aen die énige Opperste Godheid. Met de verspreiding der Grieksche Wysgeerte in 't Roomsch Gemenebest hield deze leerstelling, gelyk de Hoogleeraer verder toont, ook onder de Romeinen stand. Hier benevens merkt zyn Ed. aen, dat de oude Wysgeren, uitgenomen Aristoteles, bykans geen werk gemaekt hebben, van dit Stuk met bewyzen te ondersteunen; als oordeelende, dat het, op zichzelve blykbaer, geen bewys behoefde. Men schynt, vervolgt hy, zich daerop niet toegeleid te hebben, voor de dagen van de verkondiging der Euangelieleere; en 't geen de Wysgeren van dien tyd voorts over dit onderwerp te berde bragten, was niet bondiger dan 't geen ouder Wysgeren daeromtrent te boek gesteld hadden.
De Hoogleeraer, tot dit tydstip gekomen zynde, bezeft, dat 'er velen gevonden worden, die alles, wat deze latere Wysgeren deswegens schreven, in dit geval ter zyde gelegd willen hebben; als bewerende, dat zy deze hunne kundigheden aen 't Euangelie verschuldigd waren. Het wederleggen van dit denkbeeld leid hem voorts tot ene dergelyke tegenspraek tegen het gevoelen van hun, die willen, dat de oude Heidensche Wysgeren hunne Godsdienstige kundigheden grootlyks aen de Jooden, en schriften des Ouden Verbonds, hadden te danken. Gemerkt zyn Ed. dit stuk opzetlyk behandelt, kunnen we niet wel afzyn, van 'er nog wat byzonderer van te gewagen.
Vooraf merkt hy aen, dat het denkbeeld van Gods Eénheid niet zo duister en ingewikkeld is, dat het menschlyk verstand het zelve niet zoude kunnen vormen, zonder behulp ener Godlyke Openbaringe: het komt hem voor dat dezelfde redenering, die ons overtuigt, dat 'er een God is, ons, ook by voortgang, overtuigt, dat 'er niet meer dan EEN God is. Het nader bewys hier van aen 't einde der Verhandelinge. Wyders tracht hy te doen zien, dat zy, die beweren, dat de Grieken hun
| |
| |
denkbeeld nopens Gods Eénheid van de Jooden ontleend hebben, zich roekeloos vele en velerleie zwarigheden op den hals halen; zo ten aenzien van het denkbeeld zelve, dat 'er die Wysgeeren van hadden, als ten opzichte van de manier, op welke dat denkbeeld van de Jooden tot de Grieken overgekomen zoude zyn. Maer, 't geen zynes oordeels hier bovenal veel afdoet, en dit gevoelen volstrekt ondermynt, is, dat men op goeden grond staende mag houden, ‘dat de Jooden eerst na de dagen van Alexander den Macedonier by de Grieken bekend geworden zyn; en dat 'er, vóór dien tyd, zelfs geen voetstap van den naem of lotgevallen der Jooden, in de Geschiedkundige Gedenkstukken, voorkomt.’ Ter aenwyzinge hier van beroept hy zich op alle de vroegere schryvers, en wel byzonder met betrekking tot zulke omstandigheden, waer in ze niet wel van de Jooden konden zwygen, indien ze enige gegronde kennis van dat Volk en hunne Maetschappy bezeten hadden. Om dit in zyne soort ontkennend bewys te versterken, gaet zyn Ed. vervolgens na, wat Jozephus te berde gebragt heeft, in zyne wederlegging van Apion, met opzicht tot de bekendheid der Jooden by de Grieken. Het meerendeel der stukken, waervan Jozephus zich bedient, zyn, naer des Hoogleeraers oordeel, verre van gewigtig; en, zo men dezelven al voor bondige bewyzen wilde laten doorgaen, zou men 'er, zegt hy, niet meer uit kunnen afleiden, dan dit. ‘'Er is, misschien, voor den tyd van Alexander, de een of ander Griek geweest die enige flauwe kennis van de Joodsche Natie had; maer de Grieken hebben dat Volk eerst recht leeren kennen, na de oorlogsonlusten door de Ptolemeën en Seleuciden in dat Gewest verwekt.’ Zyn Ed. is van gedachten, dat men dit Stuk gemeenlyk niet naer behooren gadegeslagen heeft; en 't zal vermoedelyk nog wel een nader onderzoek waerdig zyn.
Na dezen uitstap keert hy weder tot zyn hoofdonderwerp, en meld ons, hoe de latere Heidensche Wysgeren, mitsgaders de Vaders der Christelyke Kerke, het Leerstuk van Gods Eénheid hebben getragt te bewyzen. Hieraen hecht hy een kort verslag van andere Volken, als de Egyptenaers, de AEthiopers, enz. ter aentooninge dat ook by dezen het denkbeeld van maer énen God plaets had. En eindelyk besluit de Hoogleeraer dit eer- | |
| |
ste Deel zyner Verhandelinge, met ons te doen opmerken, dat zelfs zy, die twee beginzels, een goed en een kwaed, stelden, niet beweerden dat 'er twee Goden waren: het goede beginzel was by dezulken de Godheid, maer het kwade in genen deele. Hun gevoelen, zegt hy, was nagenoeg het zelfde als dat van Plato en anderen, het werkzame beginzel was de Godheid, en het lydende de Stof; de bron alles goeds was in God, en de zaden van al het kwaed in de Stof. Voor 't overige weet ik niet, dat ooit enig geöefend Wysgeer staende gehouden heeft, dat 'er twee goede beginzels waren, dat is, opperste Goden, die ene gelyke magt en gelyke volmaektheden bezaten.
Op het af handelen van dit onderwerp schikt zyn Ed. het tweede Deel zyner Verhandelinge ter overweginge van het betoog, dat de hedendaegsche Wysgeren op onderscheiden manieren gevormd hebben, ten einde, door 't enkele Licht der Rede, te bewyzen, dat 'er niet meer dan één God zyn kan. De hoofdbewyzen, welken de schranderste Overnatuurkundigen ten dezen opzichte aengevoerd hebben, worden in dit gedeelte naeukeurig ter toetze gebragt; zyn Ed. ontwikkelt ieder in 't werk gestelde manier van betoogen op zichzelve; en tracht te toonen, dat gene van dezelven den naem van voldoende kan wegdragen. Dit gedeelte vordert by uitstek ene aendachtige overweging, zo met betrekking tot de kracht, welke ieder betoogtrant in veler oogen heeft, als ten aenzien der tegenbedenkingen des Hoogleeraers; welke, na zyne voorstellingen daeromtrent, ten laetste overgaet tot het besluit zyner Verhandelinge, om zyne eigene gedachten nopens het betoogen van dit Leerstuk voor te dragen.
Aenvanglyk geeft hy te kennen, dat hy in al het voorgaende niet bedoelde te beweren, dat 'er gene reden zyn, om te stellen, dat 'er niet meer dan één God is; maer om te toonen, dat 'er in de Overnatuurkundige bewyzen, welken men, tot nog, uitgedacht heeft, niet alleen geen Wiskundige Noodzaeklykheid te vinden is, maer veeleer zeer groote gebreken te bespeuren zyn. Ja zyn Ed. gaet verder, en poogt te bewyzen, dat het niet onder 't bereik der Overnatuurkunde valt, volgens ene Wiskundige Noodzaeklykheid, te betoogen, dat' er niet meer dan één God zyn kan. Vraegt men hier op: zyn
| |
| |
'er dan even wigtige redenen, om te stellen, dat 'er meer Goden zyn, als om te beweren, dat 'er maar één God is; zo is zyn antwoord: ver van daar! ‘de gezonde Rede leid ons tot het denkbeeld, dat 'er maer één God is; en ze leid ons zo sterk tot het zelve, dat het onbezonnenheid zy, te beweren dat 'er meer zouden wezen.’ Ter nadere ontvouwinge hiervan legt de Hoogleeraer het 'er op toe, om na te gaen, hoe 't bykome, dat men meerendeels in dit Stuk éénstemmig zy; waer uit dit denkbeeld van Gods Eénheid gevormd zy, en van waer het kome, dat dit denkbeeld zo veel invloeds op het Menschdom hebbe. Zulks doet hem trapswyze de reden ontvouwen, welken het Menschlyk Verstand opleiden, om dit denkbeeld te omhelzen; en niet alleen te bezeffen, dat het redelyker is te stellen, dat 'er maer één God is, dan dat 'er velen zouden zyn; maer ook voort te gaen, om daedlyk staende te houden, dat 'er niet meer dan één God is. Deze reden, zegt hy, schoon ze ieder op zichzelve niet boven het waerschynlyke liepen, verkregen, daer ze zich allenskens aen het Menschlyk Verstand voordeeden, te zamenloopende, ene zo groote sterkte, dat men overeenkwame in het denkbeeld, dat 'er maer één God is. Een ieder gevoelde min of meer de kracht dezer reden, schoon ze dezelve meer in 't algemeen verwardlyk, dan ieder op zich zelve, onderscheidenlyk begrepen.
Van de vier overige Heeren Schryvers, wier Verhandelingen by dit Geschrift van den Hoogleeraer gevoegd zyn, is de onbekende Opsteller ener Latynsche Verhandelinge nagenoeg van dezelfde gedagte, ten opzichte van de Overnatuurkundige bewyzen; terwyl hy voorts zichzelve vergenoegt met het bewys voor Gods Eénheid, van agteren ontleend uit de beschouwing van de éénstemmige Orde der Natuure. De drie andere Heeren oordeelen eenparig gunstiger over het gewigt van het een of ander Overnatuurkundig betoog; en maken uit dezen hoofde gebruik van die bewyzen, welken hun in dit geval de krachtigsten schynen. Wat verder betreft de kennis van dit Leerstuk onder de Heidensche Volken en Wysgeren, in gene der Verhandelingen word hun die kennis volstrekt betwist; men erkent dat dezelve in ene mindere of meerdere mate plaets gehad heeft; alleenlyk brengt de een dezelve tot een hooger trap dan de ander, en komt dus nader aen, of wykt wat verder
| |
| |
af, van het uitgestrekte gevoelen des Hoogleeraers daeromtrent. En eindelyk, rakende de vrage, hoe zy, die deze kennis min of meer bezaten, aen dezelve gekomen zyn, desaengaende laet de ongenoemde Schryver zich in 't geheel niet uit. De Heer Manger, Hoogleeraars der Godgeleerdheid in de Hooge Schoole te Franeker, schoon hy 't niet noodig achte zulks te bepalen, geeft echter te kennen, dat hy hun niet kan toevallen, die de bronwel dezer kundigheden by de Jooden zoeken, en helt eerder over om te denken, dat zy dit denkbeeld van Gods Eénheid, uit hunne eige hoe zeer gebreklyke kundigheden, door eigen redenering opgemaekt hebben. Op ene soortgelyke wyze laet de Heer de Kruyff dit stuk, schoon hy niet vreemd zy van te denken, dat de Joodsche Openbaring het hare hier toegebragt hebbe, onbeoordeeld, te meer daer deszelfs beshssing van geen invloed kan zyn, op het stuk zelve; dat hy ten laetste nog kortlyk, het gezegde zamentrekkende, aldus beantwoord. ‘'Er zyn Volkeren en Wysgeeren geweest, welke, schoon door geene openbaaring verlicht, en aan den dienst van veele Goden verslaafd, slegts één uit zich zelv bestaand Wezen erkend, en hierdoor belydenis gedaan hebben van die Waarheid, dat 'er niet meer dan één God is, alhoewel het niet te beslissen zy, of zy, omtrent de volstrekte onmogelykheid van het tegengestelde, volledig overtuigd waren.’ - Men vindt des dit onderwerp, de bronnen waer uit dit gevoelen der Heidensche Volken en Wysgeren nopens Gods Eénheid, hoe gebreklyk, of hoe gegrond, het dan ook geweest zy, ontstaen zou mogen wezen, in deze drie Verhandelingen niet bepaeldlyk nagespoord. Opzetlyker neemt de Heer Verstap Junior dit Stuk in overweging; bewerende dat het onwaerschynlyk is, dat de Heidensche Wysgeren, door 't enkele Licht der Rede, tot de kennis van Gods Eénheid gekomen zouden zyn; dat het
integendeel waerschynlyk is, dat zy deze kennis verschuldigd waren aen Overleveringen van vroeger Openbaringen, en wel byzonder aen het Licht dat de Joodsche Openbaring hun desaengaende toegebragt had. - Zie hier nog ten besluite, hoe deze laetstgenoemde Schryver, het hoofdzaeklyke zyner Verhandelinge byeen brengende, het geheele Voorstel beknoptlyk beantwoord.
‘Wy zyn, zegt hy, in staat, om door bewyzen, overeenkomstig met de natuur der zaake, uit het
| |
| |
Licht der Reden te betoogen, dat 'er niet meer dan één Godlyk Wezen bestaan kan. - Geene geheele Volken zyn immer door de Reden tot de ontdekking en het geloof van gemelde Leerstelling gekomen; want de Israëliten wisten zulks door Openbaaring. - Waarschynlyk waren 'er onder de Heidenen zelfs geene byzondere persoonen, welken door zich zelven deeze waarheid kenden: die weinige Wysgeeren, welken wy onder de Grieken of Romeinen zouden mogen aantreffen, die zich boven de algemeene dwaaling verhieven, zyn waarschynlyk tot deze ontdekking oorspronglyk geleid, of door eene aloude Leer, op vroege Openbaaringen gegrond, of door een verspreid licht van den Israëlitischen Godsdienst.’ |
|
Auteursrechtvrij