Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1780

Onderwys in den Godsdienst, door J.v. Nuys Klinkenberg, A.L.M.Ph. Dr. en Predikant te Amsterdam. Eerste Deel. Te Amsterdam, by J. Allart, 1780. Behalven het Voorwerk 469 bl. in gr. Octavo.

Het genoegen, waermede wy de welberedeneerde aenmerkingen van den Eerwaerden Klinkenberg, over de Voordeelen van den Godsdienst, voor enige jaren doorbladerd hebben, deed ons natuurlyk een gunstig oog slaen op 's Mans Onderwys in den Godsdienst; en 't strekt

[p. 365]

ons tot vreugde, dat wy ons in onze verwachting niet bedroogen vinden. Die zeer duidelyke en wel aeneengeschakelde redeneertrant, die gemaklyke manier van voorstellen, die zo gereedlyk na te gaen is, welke zyn Eerwaerde zich eigen gemaekt heeft, straelt ook in dit Geschrift allerwege door. - Zulks maekt de lezing van dit zyn Onderwys gevallig, voor geoefenden en ongeoefenden. De laersten worden door zyne schryfwyze uitgelokt, om met vermaek hunne eigen verstandlyke vermogens te werk te stellen, ter vorminge van welgeregelde denkbeelden van den Godsdienst, door ene oplettende overweging zyner onderrigtingen. En de meer geoefenden, schoon hun vele bekende waerheden, (dat bovenal plaets moet hebben in zulk een Onderwys,) voorkomen, vinden genoegen in de manier der aeneenschakelinge; terwyl ze tevens hier en daer nog al enige bedenkingen ontmoeten, die hen wel eens stille doen staen. 't Geen daerenboven het gevallige in dezen niet weinig vermeerdert, is 's Mans bescheidenheid, in 't behandelen van onderwerpen, waer over men in de Christenheid verschillend denkt, 't welk te wege brengt, dat menschen van verschillende leiding en onderscheiden denkwyze, zyne voorstellingen met des te meer inschiklykheid kunnen lezen, om ze des te onpartydiger na te gaen, en in oprechtheid te toetsen. - Terwyl we ons met den verderen gunstigen uitslag van dit Werk vleien, zullen wy, latende het bybrengen van een of ander byzonder stael over tot ene volgende gelegenheid, ons voor tegenwoordig slechts bepalen, tot ene algemene opgave van 't beloop van dit Geschrift, en den inhoud van het thans afgegeven Eerste Deel.

Naer des Autheurs plan zal dit Onderwys bestaen uit IX Boeken, die elkander in deze orde zullen volgen. I. De Natuurlyke Godsdienst. II. De ongenoegzaamheid van den Natuurlyken Godsdienst. III. De Openbaring der Christenen in het algemeen. IV. De Godlyke oorsprong, en andere hoedanigheden, dezer Openbaringe. V. De Geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament. VI. De Prophetien van den Bybel. VII. De Leerstukken van de Openbaring. VIII. De Zedenleer der Openbaring. IX. De wederleggende Godgeleerdheid. - Overeenkomstig met deze inrichting, strekt dit Eerste Deel tot ene aenvanglyke ontvouwing van den

[p. 366]

Natuurlyken Godsdienst, na enige voorbereidende aenmerkingen, die tot het geheele Werk betreklyk zyn.

Zyn Eerwaerde naemlyk ontvouwt ons vooraf, by manier van voorbereiding, deze algemene stellingen. (1.) De godsdienst bestaet in de kennis van God, en in het betrachten dier plichten, welken hy van ons vordert, zullen wy zyne gunst genieten. (2.) Men kan den Godsdienst onderscheiden in een waren en in een valschen. (3.) Niets is 'er derhalven van meer aenbelang, dan naeuwkeurig te onderzoeken, of onze Godsdienst de ware zy. En de onverschilligheid, in het stuk van den Godsdienst, is ten enemael onverschoonbaer. (4.) Den Godsdienst onderscheidt men nog in een uitwendigen en inwendigen, of in een openbaren en byzonderen. En (5.) eindelyk onderscheidt men den Godsdienst in een natuurlyken en geopenbaerden, naer de twee grondbeginselen, uit welken dezelve afgeleid word. De laetste Stelling breid onze Leeraer indezervoege uit.

‘De natuurlyke Godsdienst is dat zaemenstel van Godsdienstige waerheden en plichten, het welk wy, door het gebruik van onze rede, en verstandige vermogens, kunnen opmaeken. - De geopenbaerde Godsdienst bestaet in leerstukken en zedelyke voorschriften, welke van God zelven, door eene onmiddelyke Openbaering, op een buitengewoone wys, ter eeniger tyd, aen het menschdom zyn bekend gemaekt.

De twee grondbeginselen derhalven, met welke wy in het wichtig en noodzaeklyk onderzoek naer den waeren Godsdienst moeten raedpleegen zyn de rede en de openbaering, verondersteld zynde, dat 'er inderdaed zodaenig eene aen het menschdom gegeeven zy. De eerste zal ons, in het beschouwen van den natuurlyken, en de andere van den geopenbaerden Godsdienst tot Leidsvrouw dienen^(*).’

(*) ‘Inmiddels heb ik, zegt zyn Eerwaerde niet ten onrechte, by voorraed aen te merken, dat het voor ons Christenen, die van onze vroege jeugd aen het verheeven onderwys van t Christendom gewoon zyn, zeer moeilyk en zelfs onmogelyk zy, om de grenzen van den Natuurlyken en Geopenbaerden Godsdienst te bepaelen, dat is te zeggen, om juist te beslissen, welke zaeken wy door de Rede weeten, en welke wy aen de Openbaering te danken hebben. Wy zouden ons jammerlyk vergissen en aen de eer der Openbaering zeer veel te kort doen, wanneer wy ons verbeeldden, dat alles, het welk wy, in de Zamenstellen onzer Wysgeeren van den Natuurlyken Godsdienst, aentreffen, de vruchten waren van het rechte gebruik onzer verstandige vermogens: “want een ieder, die van zyne kindsheid af de gronden der Christelyke Religie ingezogen, en te gelyk zich met alle zyne vermogens op de rede toegelegt heeft, voegt de kennis van God en Goddelyke zaeken, hem door de Heilige Schriften aen de hand gegeven, zo gepast zaemen, met die dingen, dewelke hy alleen kent door de rede, dat hy eindelyk zichzelven verbeeldt, dat alles alleen door behulp van redeneeringen gevonden te hebben.” j.j. zimmerman, de voortreffelykheid van den Christelyken Godsdienst vergeleeken met de Philosophie van Socrates §. 2. p. 6. Ik heb deze aenmerking in myne Voordeelen van den Godsdienst 2 D. 1 St. p. 61. naeder aengedrongen, en in het vervolg zal ik gelegenheid vinden, haer, in eenige byzonderheden, verder te bevestigen.

[p. 367]

‘Op dit laetste voorstel, nopens de rede, als het grondbeginsel van den Natuurlyken Godsdienst, laet zyn Eerwaerde, by manier van Inleiding, ter beschouwinge van den Natuurlyken Godsdienst, niet oneigen volgen, enige bedenkingen omtrent de rede en derzelver gebruik, die hy onder de volgende Stellingen voordraegt.

(1.) De rede is dat natuurlyk vermogen onzer zielen, door het welk wy denkbeelden kunnen verkrygen, deze denkbeelden vergelyken, de betrekking, welke 'er tusschen dezelven is, begrypen, en uit die begrepen betrekking gevolgen afleiden.

(2.) Deze rede is een uitmuntend geschenk, voor het welk wy onzen weldadigen Maker nooit genoeg danken kunnen. Daerdoor zyn wy zeer ver boven de Dieren verheven, en geschikt om God te dienen.

(3.) De rede evenwel kan veelzins misbruikt worden, voornaemlyk in 't stuk van den Godsdienst.

En (4.) ten laetste aen het recht gebruik der rede daerentegen zyn wy, in de zaek van den godsdienst, by uitneemendheid veel verplicht, en dat niet alleen in den natuurlyken, maer ook in den geopenbaerden Godsdienst’.

Hier mede treed onze Leeraer voorts ter zake, ter ontvouwinge naemlyk van den Natuurlyken Godsdienst, zo ten opzichte van bespiegelende als van zedelyke

[p. 368]

waerheden; welke eersten in dit Deel overwogen worden, terwyl de behandeling der laetsten tot een volgend Deel uitgesteld blyft. De eersten, of de leerstukken van den Natuurlyken Godsdienst, draegt zyn Eerwaerde in deze orde voor. (1.) Het bestaen van God. (2.) De Waereld is dat Wezen niet, het welk wy God noemen. (3.) God is de oorzaek van de Waereld. (4.) Die is de Vader van 't Menschdom. (5.) Die is een levendig, verstandig en onstoflyk Wezen. (6.) Die is ook de oorzaek van de voortduuring der Waereld, en de bestierer van alles wat in dezelve voorvalt. (7.) 'Er is één God. (8.) Gods Natuur en Eigenschappen. (9.) God werkt alles, volgens zekere bepalingen, welken hy van eeuwigheid gemaekt heeft. (10.) De Mensch is het voortreflykste van Gods Schepzelen, die wy met onze zintuigen kunnen waernemen. (11.) De Mensch heeft ene onstoflyke Ziel, en (12.) eindelyk onze Ziel is onstervelyk.