Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1779

[p. 370]

Proeve over de uitspraak eens redenaars. door den eerw. William Enfield, L.L.D. Lector in de Fraaije Letteren op de Academie te Warrington.

(Vervolg en slot van bl. 328.)

Zesde regel.
Onderschei, in elken volzin, de meest betekenende woorden, door een natuurlyken, sterken en veranderden klemtoon.

De Klemtoon duidt de juiste meening aan van eenig zeggen, toont op welk eene wyze het eene denkbeeld met het andere verbonden is, en uit het ander hervoortkomt, merktekent de verscheide deelen van een volzin, geeft aan elk deel den eigenlyken klank, en deelt dus aan de Ziel des Leezers de volkomene meening van 't geheel mede. 't Is in 't vermogen van den Klemtoon, lange en zamengestelde volzinnen verstaanbaar en duidelyk te maaken. Doch ten dien einde is het noodig, dat de Leezer volkomen kundig is van de zamenvoeging, en de geheele meening van elken volzin, welke hy voortbrengt. Zonder zulks is het onmogelyk die buigingen, en veranderingen aan de Stem te geeven, welke de Natuur der zaake eischt; en het ontstaat uit mangel aan deeze voorafgaande beoefening misschien meer, dan uit eenige andere oorzaak, dat men zo dikwyls de Menschen hoort leezen met een oneigenlyken Klemtoon, of met geen Klemtoon in 't geheel, dat is, met een verveelende eentoonigheid. Veel bevlytigings, veel moeite wordt 'er vereischt, om de hebbelykheid eener juiste en sterke Uitspraake te verkrygen: het kan alleen het uitwerkzel weezen van diepe aandagt en lange gewoonte, in staat te zyn, om by den eersten opslag een stuk voor te leezen, zo dat alles onderscheiden en de Klemtoon op de rechte plaats is.

De Klemtoon dient, ten anderen, om de tegenoverstelling tusschen de onderscheide deelen van een volzin uit te drukken, als de styl kort en vol tegenstellingen is. De Spreuken van salomo kunnen ons in deeze soort van spreeken zeer oefenen. In eenige is de tegenstelling twee-, in zommige drievoudig: dit behoort in 't leezen uitgedrukt te worden, door een zeer onderscheiden Klemtoon, of by elk deel der tegenoverstelling.

Voorts strekt de Klemtoon, om eene byzondere meening, niet onmiddelyk uit de woorden zelve ontstaande, maar van het oogmerk des Spreekers, of eenige tusschen beide komende omstandigheid afhangende, uit te drukken. De volgende korte volzin kan drie onderscheide betekenissen hebben, naar het verschillend plaat-

[p. 371]

zen des Klemtoons: Hebt gy voor deezen Zomer na Londen te gaan?

Om eene hebbelykheid te verkrygen van met een' juisten en kragtigen Klemtoon te spreeken, is 'er niets meer noodig dan vooraf de zamenvoeging, de meening en aart van elken volzin na te gaan, en ons, zo nauw als mogelyk is, te houden aan de wyze, waar op wy, in de dagelyksche verkeering, het eene voord van het andere onderscheiden; want in een gemeenzaam gesprek, missen wy bykans nooit ons met nadruk te doen hooren, en zelden plaatzen wy den Klemtoon verkeerd. Wat de behulpmiddelen der Kunst betreft, om de woorden of volzinnen te onderscheiden, door byzondere letteren, of merktekenen; ik geloof dat de ondervinding ons zal leeren, dat zy den Leezer misleiden, in stede van helpen, door hem geene volkomene vryheid te laaten, om zyn eigen verstand en aandoeningen te volgen.

De algemeenste misslagen, ten opzigte van den Klemtoon, zyn, dat men eenen zo sterken zet op één woord, dat ons de kragt ontbreekt, om byzonderen klem te geeven aan andere woorden, die, schoon niet even gewigtig, geenzins van allen gewigt verstooken zyn; dat men de meeste kragt zet op Koppelwoordjes, en andere van een minder belang.

Menigmaal geraakt de Klemtoon verlooren, door eene van allen oordeel ontbloote pooging, om welluidend te leezen. Aangenaame stembuigingen en zagtvloeiende toonveranderingen, verdienen, in zo verre zy ontstaan uit, en bestaanbaar zyn, met juist spreeken, onze aandagt. Maar een nietsbeduidenden toon te stellen, in de plaats van alle de eigenschappen en bevalligheden eener goede Uitspraake, en dan deeze toe te juichen, onder de benaaming van Muzikaal Spreeken, kan alleen het uitwerkzel weezen van groote onkunde en onoplettenheid, of van een' bedorven smaak. Indien het spreeken in 't openbaar Muzikaal moet weezen, laaten dan de woorden op nooten gezet worden; ten einde, deeze welluidende Redenaars niet langer blootstaan voor de spotvraage. Leest of Zingt gy? Indien gy zingt, gy zingt jammerhartig. - In goeden ernst, men moet zich zeer verwonderen, dat deeze trant van leezen, die als Muzyk beschouwd, zo weinig, en, als Spreeken aangemerkt, geene verdiensten altoos heeft, dermaate door vee en die in 't openbaar redenvoeren gezogt, en zo zeer van de meeste Toehoorders bewonderd word. - Kan eene wyze van leezen, zo gansch en al verschillende van de gebruiklyke wyze van spreeken in den ommegang, natuurlyk, kan zy de rechte weezen? Is het mogelyk, dat alle de verscheidenheden van aandoening, die een openbaar Redenaar moet uitdrukken, eigenlyk uitgedrukt kunnen worden door één welluidenden toon en stemval, in alle gelegenheden en tot alle oogmerken gebruikt?

[p. 372]

Zevende regel.
Verkryg eene behoorelyke verscheidenheid van tusschenpoozing en stemval.

Een der grootste misslagen in een Spreeker is, dat hy geene andere Tusschenpoozingen maakt, dan die hy noodig vindt, ter ademhaaling. Ik weet niets waar by zulk een Spreeker eigenaartiger kan vergeleeken worden, dan by een wekker, die, eens aan 't gaan geraakt, voortrammelt, tot het gewigt is afgeloopen. Zonder tusschenpoozingen moet de zin altoos verward en duister zyn, en dikwyls verkeerd begreepen worden: de ziel, de kragt van een stuk, kan niet behouden blyven.

Voor een Redenaar is het, tot volvoering van dit gedeelte zyns pligts, geenzins voldoende, te letten op de zinsnydingen, in 't drukken en schryven gebruiklyk: want deeze zyn zeer verre van alle de Tusschenpoozingen, in het spreeken noodig, aan te duiden. Een werktuiglyk letten op deeze rustplaatzen is, misschien, eene hoofdoorzaak van de Eentoonigheid, door den Leezer te vervoeren tot een gelykluidenden toon, by elke onvolkomene zinsnede, en een eenpaarige Stemval, by elken volzin. De tekens der zinsneden dienen, om den Leezer de behulpzaame hand te bieden, in het onderscheiden der Spraakkunstige woordschikking, niet om zyne Uitspraak te regelen. In 't leezen zal het menigvoud voeglyk weezen, op te houden, waar de drukker geen punt gezet heeft. Ja, het is zeer dienstig, om zekeren zin sterker uit te drukken, en de Toehoorders voor te bereiden tot het geen zal volgen, of den Redenaar in staat te stellen, om den toon of de hoogte zyner stem te veranderen, zomwylen eene vry groote rusting te maaken, waar de Spraakkunstige woordvoeging geene rusting in 't geheel vordert. Wanneer men dit doet, is het, nogthans, noodzaaklyk, dat in het woord, onmiddelyk voor de rusting, de stem derwyze worde opgehouden, dat de Toehoorder ontdekke, dat de zin niet voleindigd is.

Het is eene vry algemeene gewoonte in 't leezen geworden, om, eer men tot eene volkome Tusschenpoozing komt, de Stem op eene eenpaarige wyze te laaten daalen, en dit heeft men den naam van Stemval gegeeven. Doch zeker kan 'er niets bedagt worden, 't geen alle eigenaartigheid, en klem aan 't spreeken, meer beneemt dan deeze gewoonte. De toonen en hoogten, op 't einde van een volzin, moeten in 't oneindige van elkander verschillen, volgens den algemeenen aart des Onderhouds, de byzondere schikking en meening des volzins. In een eenvoudig verhaal, en bovenal in 't aanvoeren van een bewys, zal ons de minste oplettenheid op de wyze van het verhaalen eener Geschiedenisse, of het beweeren eener zaake in gezelschappen, toonen, dat het zeer dikwyls te passe komt, de stem aan 't einde eens volzins

[p. 373]

eer te verheffen, dan te laaten daalen. Vraagswyze voorstellen, waarin de Spreeker een antwoord schynt te verwagten, moeten bykans altoos aan 't einde sterk zyn, eenen byzonderen toon hebben, ter aanduidinge dat 'er iets gevraagd wordt. Zommige volzinnen zyn derwyze ingerigt, dat het laatste woord een sterker Klemtoon vordere dan een der voorgaande; terwyl andere zich met een zagten en streelenden klank laaten sluiten. Wanneer 'er niets in den zin is, 't welk vordert, dat de laatste klank verheeven, of nadrukkelyk zy, zal eene langzaame daaling, genoegzaam om te toonen dat de volzin ten einde loope, genoeg zyn. In hartstogtlyke stukjes, inzonderheid die van een klaagenden, tederen of staatlyken aart zyn, zal de toon der drift meenigmaal een veel grooter Stemval vorderen. Doch eer een Redenaar in staat kan weezen, om zyne stem eigenaartig, en met oordeel, te laaten vallen aan 't einde van eenen volzin, moet hy in staat weezen, om die voor vallen te bewaaren, en op te heffen met al de verscheidenheid, die de betekenis der woorden vordert. De beste wyze, om een eenzelvigen Stemval te verbeteren, is dikmaals uitgekipte spreuken te leezen, waar in de styl kort is, en afgebrooken, waar in veel tegenoverstellingen voorkomen, als mede stukjes, in een betoogenden trant geschreeven, of die vol zyn van vraagswyze voorstellen.

Achtste regel.
Laaten de aandoeningen en hartstogten, die uwe woorden uitdrukken, vergezeld gaan, van daar aan beantwoordende toonen, weezenstrekken, en gebaaren.

Daar is een Taal der Aandoeningen en der Driften, zo wel als der Denkbeelden. De laatste uit te drukken is eigenlyk het werk der woorden; tot de eerste leert ons de Natuur gebruik te maaken van Toonen, Weezenstrekken en Gebaaren. Wanneer toorn, vrees, blydschap, droesheid, liefde, of eenige andere werkende drift in onze ziel ontstaat, ontdekken wy dit eigenaartig door de byzondere wyze, waar op wy onze woorden uiten; door de trekken van ons gelaat, en door andere welbekende tekenen. En zelfs als wy spreeken zonder een dier geweldige Aandoeningen, vergezelt zeker soort van gevoel doorgaans onze woorden, en dit, welk het ook zyn moge, heeft eenig uitwendig daar aan beantwoordend teken. Dit uit te drukken, is, in het openbaar spreeken, dermaate, verwaarloosd, dat wy bykans de Taal der Natuure schynen vergeeten te hebben, en gereed zyn, om elke pooging tot het herkrygen daar van aan te merken, als eene gemaakte pooging der Kunst. Doch de Natuur is altoos dezelfde: en elke welbeoordeelde naavolging daar van zal steeds behaagen. Niemand verdient den

[p. 374]

naam van een goed Spreeker, veel min, dien van een volmaakt Redenaar, of hy moet by de onderscheide Klankvorming by een behoorelyk bedwang der stemme, by het recht plaatzen van den Klemtoon, de onderscheide Uitdrukkingen van Aandoening en Drift voegen.

Deeze Uitdrukkingen op te tellen, en alle derzelver veranderingen te beschryven, is ondoenlyk. Men is eenigzins geslaagd in de poogingen, om de Taal der Denkbeelden te ontvouwen; maar de Taal des gevoels der gemoedsbeweeging heeft men nog nimmer eene ontleedende schets van gegeeven: en misschien is het niet binnen het bereik der menschlyke bekwaamheid eene Wysgeerige Spraakkunst der Dristen op te stellen. Of, indien het mogelyk ware dit oogmerk eenigermaate uit te voeren, kan ik my niet verbeelden, dat het voor iemand mogelyk zyn zou zich zelven te onderwyzen in 't gebruik dier Taale. Alle poogingen, derhalven, om Redenaars te vormen, door hun, met woorden te beduiden, op welke eene wyze zy hunne Stem, Houding en Handen te gebruiken hebben, zyn, myns oordeels, zwak en kragtloos. En mogelyk is het eenigst onderwys, 't welk, met vrugt, in dit geval, kan medegedeeld worden, begreepen in deeze algemeene les. - Neem waar op welk eene wyze de onderscheide Aandoeningen en Driften in het leeven worden uitgedrukt, of hoe zy het doen, die met veel arbeids en smaaks het vermogen verkregen hebben om de Natuur te volgen; en gewen u, om, of het groot oorspronglyke zelve, of de beste naamaakzels, die u voorkomen, na te bootzen; altoos, egter, met deeze byzondere behoedzaamheid: ‘dat gy de zedighetd der natuure niet overschreedt.’

In de toepassing deezer Regelen ter beoefeninge, om, op die wyze, een goede en bevallige Uitspraak te verkrygen, zal het noodig weezen een geregeld plan van oefeningen te houden: eenen aanvang maakende met de ligtste, en van stap tot stap voortgaande tot de zwaardere. In derzelver keuze moet de Leerling byzonder zyne aandagt vestigen op zyne heerschende gebreken, of ten opzigte van de Klankvorming, het bedwang der Stemme, den Klemtoon, of den Stemval; en hy behoort zich te bepaalen tot leezen en spreeken met een byzonder oogmerk, tot het verbeteren zyner hoofdgebreken, eer by het bestaa iets hoogers te onderneemen. Dit moge verdrietig en onaangenaam weezen; dit moge veel gedulds en moeds vereischen; het is de volstrekt eenige weg om te vorderen. Want, indien iemand geen enkele volzinnen, of eenvoudig verhaalende en onderwyzende stukken kan leezen, met eene onderscheidene Klankvorming, juisten Klemtoon, en eigenaartige stemveranderingen, hoe kan hy dan verwagten, regt te zullen doen, aan de verheevene beschryvingen der Dichtkunst, of de sterk bezielde Taal der Hartstogten.

[p. 375]

In het volvoeren deezer Oefeningen moet de Leerling dagelyks overhard leezen, en, zo dikwyls het hem mogelyk zy, onder het aanmerkend opzigt van een Leermeester of een Vriend. Dikwyls moet hy ook van bulten geleerde stukjes opzeggen. Deeze wyze van doen heeft verscheide voordeelen; zy noodzaakt den Spreeker zyne gedagten te laaten gaan, op de denkbeelden, die hy zal uitdrukken; hy wordt daar door in staat gesteld, om derzelver byzondere meening en kragt te onderscheiden; zy geeft hem voorshands kennis van de veelvuldige buigingen, Klemtoonen en klanken, die de woorden eischen. Door zyne oogen niet in 't boek te houden, word hy voor een gedeelte ontheeven van den invloed des aanwendzels der Schooljongens, om uit een anderen Sleutel en op een anderen Toon te leezen, dan die men in den ommegang spreekt: hy heeft, desgelyks, eene meerdere vryheid in zyne houding en gebaaren.

Het was zeer te wenschen, dat alle Spreekers in 't openbaar hunne denkbeelden en gevoelens, of van buiten geleerd of voor de vuist bedagt, voorstelden: want, behalven dat 'er eene kunstige eenzelvigheid is, die meest altoos Leezen van Opzeggen onderscheidt, zyn de vastbepaalde houding, de bukkende gestalte des hoofds tot het leezen noodig, onbestaanbaar met de vryheid, de onbelemmerdheid en verscheidenheid in de welspreekenheid onontbeerelyk. Maar, indien dit te veel gevorderd is, inzonderheid van Leeraaren, die zo veel moeten opstellen en zo dikwyls prediken, dit mogen wy, nogthans, wenschen, dat zy hunne Leerredenen zich zo eigen zullen maaken, dat zy in staat zyn, om, met den enkelen opslag van het oog, een groot gedeelte van eenen volzin, of denzelven geheel, te doorzien^(*).

Ik heb hier alleen nog by te voegen, dat, naa het neemen der uiterste moeite, om een goede Uitspraak te verkrygen, en het gelukkigst slaagen in die onderneeming; 'er geene geringe zwaarigheid is, om de Kunst van welzeggen uit de School in de Pleitzaal, in den Raad, of op den Predikstoel, over te brengen. Een Jong Heer, die geleerd heeft, verscheide beoefeningen van deezen aart in de School te verrigten, kan zich niet gemaklyk overreeden, om, als hy 't openbaar verschynt, het werk, dat hy verrigten moet, in een ander licht te beschouwen, dan als eene proeve van bekwaamheid, en het vertoonen van zyne bedreevenheid in de Kunst van welzeggen. 't Is te deezer oorzaake, dat men, in den laatsten tyd, een Redenaar dikwyls uitgelachen, zomtyds met smaad behandeld heeft. Wy scheppen genoegen in de bevallige beweegingen, die een Heer zich eigen gemaakt heeft, door te leeren danssen;

(*) [Men weet, hoe, in Engeland, het Leezen der Leerredenen, in algemeen gebruik is; over dit gebruik, 't welk hier ook meer en meer schynt veld te winnen, zullen wy, misschien, in 't vervolg onze gedagten mededeelen.] De vert.

[p. 376]

doch wy ergeren ons aan den Ligtmis, dei altoos zyne staatlyke dansbuiging maakt, en stapt, als of hy een minuët danst. Zo verwonderen wy ons over de manlyke welspreekenheid, en het edel vuur van een Britsch Regtsgeleerden, opstaande om de regten van zyn Land te vordeedigen; over de vaardige bevatting, de kragtige redenkaveling, en de vlotte uitspraak der Pleiters; over de verheevene Godsvrugt, de ernsthafte destigheid, en den ongeveinsden ernst van den Heiligen Redenaars doch wanneer een Man, in een van deeze posten gesteld, zo verre de einden vergeet en het gewigt zyner bedieningen vernedert, dat hy zich in 't openbaar vertoont als een Bootzemaakers en met al den optooi van eene kunstige welspreekenheid, het oor en oog des Gemeens zoekt in te neemen, moge de onkundige hoop hom met verrukking hooren en toejnichen, de verstandigen zullen daar over smerte en wederzin gevoelen.

Bedien u, derhalven, van uwe bedreevenheid in de Kunst der Welspreekenheid; doch maak altoos met voorzigtigheid en zedigheid gebruik van uw vermogen der Uitspraake; steeds gedagtig, dat, schoon het wenschlyk zy bewonderd te worden, als een voortreffelyk Redenaar, het van oneindig meer aanbelangs is, de agting van een verstandig Staatsman, van een bekwaam Regtsgeleerden, of een nuttig Prediker, weg te draagen.