Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1779

Waarneemingen over het noorderlicht.
Door den Heer Tondu.

Myn Heeren!

In de Natuurkunde, zo wel als in andere weetenschappen, zyn de proeven de eenigste Bouwstoffen: en deze juist ontbreeken dikwerf, ongelukkig, aan de Natuuronderzoekers; zelfs omtrent verschynzelen die zeer gemeen zyn. - Hoe veele menschen, by voorbeeld, hebben het Noorderlicht van den 22sten September des verloopen jaars gezien; en ondertusschen, hoe weinige naauwkeurige Waarneemingen zou men 'er van hebben, zo men dezelve opzamelde. De rede van deze schaarsheid der daadlyke proefneemingen heeft men in dit geval, zo ik denke, hier in te zoeken, dat men geene genoegzaame kundigheid heeft, noch van het nut dat men 'er uittrekken kan, noch van de manier om het verschynzel na te gaan. Dit, myn Heeren, noopt my, alvorens UEd. mede te deelen de Waarneemingen, die ik omtrent de Noorderlichten, in 't voorgaande jaar, gedaan heb, in verslag te treeden over de natuur van dit verschynzel, en 't geen men ten zelfden tyde daar by heeft gade te slaan.

De Noorderlichten zyn een lichtend verschynzel, dus genaamd, om dat zy gemeenlyk van de zyde van het Noorden komen; en dat hun licht, wanneer het na-

[p. 206]

by den Horizon is, zeer gelykt naar dat van den Dageraad. De Natuurkundigen hebben eertyds verscheide gevoelens, over de oorzaak van dit verschynzel, gehad; maar heden ten dage schynen zy tusschen twee onderstellingen verdeeld, die beide hun trap van waarschynlykheid hebben. De Heer de Mairan, Autheur van het eerste, meent de oorzaak van het Noorderlicht gevonden te hebben, in het Zodiacaal licht, of in den dampkring der Zon; die, de bovenste deelen van onze lucht ontmoetende, in den dampkring der aarde, tot eene meerdere of mindere diepte valt, naar maate de eigen of byzondere zwaarte meer of minder groot is. Dan, aan den anderen kant, schynen sommige Noorderlichten veel overeenkomst te hebben, met de Electrieke verschynzelen; zy doen, zeer merkbaar, de richting van den Compasnaald veranderen; zy Electrizeeren de rechtopstaande punten, in glazen buizen geplaatst. De Heer de Mair an zelf verzekert, in de Noorderlichten eene vlam gezien te hebben, gelyk aan die van Electrieke vonken. Men denkt dan, uit hoofde van de betrekking, die men elders waarneemt, tusschen de stof van den Zeilsteen en die der Electriciteit, dat het zou kunnen zyn, dat de Electrische stof zich naar het Noorden vervoegt, en door de poolen der aarde uitgaat, vooral naar die gedeelten, daar de meeste Mineraalstoffen zyn. De Heer de Maupertuis verhaalt, dat de Noorderlichten duurzaam in de Noordelyke streeken heerschen^(*). Eén punt, in 't welke ce voorstanders dier verschillende onderstellingen onderling overeenstemmen, is, dat de plaats der Noorderlichten in onzen Dampkring zy; dewyl ze, be-

(*) Maupertuis, Figure de la Terre p. 51, 60, enz. - Zo dra de duisterheid der nacht aankwam, zag de Heer de Maupertuis dat de lucht een licht aannam het welk den geheelen Hemel overdekte, met de leevendigste kleuren van den Regenboog gemengd. Dit licht was echter tegen het Noorden niet sterker, dan in eenige andere streeken; dewyl glansryke boogen zich over den geheelen Hemel ten Noorden en Zuiden verspreidden. Meestentyds vereenigde zich dit licht in 't toppunt, en vormde daar, als 't ware, eene glinsterende kroon. Doch, niet tegenstaande alle aangewende moeite, heeft de Heer de Maupertuis de oorzaak van dit verschynzel niet kunnen ontdekken. &c. Schmid, Beschouw. van 't Waereldgestel p. 61.

[p. 207]

stendig in dezelfde plaats blyvende, op geenerlei wyze in de beweeging der aarde eenig deel hebben.

Men ziet dezelve in verschillende Landen, on versohillende Aardkloots breedte. Indien 't verschil van deeze schynbaare hoogten wel wierde waargenomen, zou zulks de waare hoogte van de streek, alwaar het versch zel geplaatst is geeven; en bygevolg zou het ons ook eenige ontdekking verleenen, wegens die van onzen Dampkring, welks hoogte men waarschynelyk te klein maakt.

Zie hier het geen men, mynes oordeels, omtrent deeze verschynselen noodzaakelyk behoorde waar te neemen. 1. De gedaante der Cirkclsneden, of Segmenten, of der vlammende Segmenten; (want daar zyn 'er dikwyls verscheidene, die een gemeen middenpunt met elkander hebben;) welke, het duisterste der Noorderlichten uitmaakende, altoos het neest in den Dampkring bedolven, en het allernaaste aan den Horizon zyn. 2. De gedaante en het getal der lichtende Segmenten, of doorsne den, die de vlammende Segmenten omringen. 3. Het getal, de richting, de kracht en de koleur der straalen van het licht, die er uitkomen. 4. De veranderingen, die de Barometer, de Thermometer, en vooral de Compasnaald ondergaan, geduurende het verschynzel. 5. De uitgestrektheid, en de hoogte van het lichtend Cirkelstuk, dat gemeenlyk het meest bepaalde deel is, en de gedaante van een Cirkelboog heeft. Veele lieden kunnen dit slag van waarneemingen doen; tot dezelven is geen kosthaar werktuig nodig. Het is genoeg de Starren, die het Noorderlicht bepaalen, in alle gedeelten, en het uur der waarneminge aan te wyzen.

Weinige jaaren zyn zo vruchtbaar geweest, als het tegenwoordige (1778.), in verschynzelen van deezen aart^(*); en ondertusschen heeft men 'er nergens be-

(*) Indien het voorige jaar vruchtbaar is geweest in Noorderlichten, het tegenwoordige jaar 1779 is het niet minder. 't Is als of de Noorderlichten hier in Holland en elders, van jaar tot jaar; gemeenzaamer en menigvuldiger worden; weinige avonden zyn 'er van dit jaar voorby gegaan, dat men het niet meer of min gezien heeft. - Zo dezelve voorboden van iets dat aanftaande is zyn, zou men kunnen gissen, dat dezelve droogte voorspeld hebben; dewyl men dit jaar weinig of geen regen, en doorgaande eene heldere lucht gehad heeft; want het is niet te denken dat zy voortekenen zyn van Aardbeevingen, stormen &c. gelyk Lulofs en Derham meenen. - Ik zal over de oorzaak van het Noorderlicht hier niet uitweiden; en nog minder over de verschillende gedachten der Natuurkundigen daaromtrent. Het gevoelen van den heer de la Lande, dat ik, in het III Deel der Hed. Vaderl. Letter Oeff. Mengelwerk, bladz. 560, medegedeeld heb, geeft my aanleiding om dit verschynzel aan de Electriciteit toe te schryven. Voor 't Jaar 1716 zou men het zelve, volgens Musschenbroek, hier te Lande weinig of niet gezien hebben; dan 't kan zyn, gelyk ook de Heer van Berkhey aanmerkt, dat men 't voor dien tyd, met zulk eene aandagt, niet heeft waargenomen, als wel daar na; - of dat men het verschynzel aan iets anders toe geschreven of anders benoemd heeft. 't Jaar 1716 is in alle Landen wegens dit verschynzel merkwaardig geweest; zints dien tyd heeft men zich meerder op waarneemingen van t zelve toegelegd, schoon het in de Noordelyke Landen reeds vroeger bekend ware. Men mag hier omtrent niet ongegrond gissen, dat het een licht zy, 't welk by de Schepping der Waereld geformeerd wierd; en voorts zyn bestaan aan zwavelachtige en electrieke stoffen verschuldigd is; dat het by de Ouden reets bekend was, en dat job 'er van spreekt, Cap. XXXVII. vs. 15. V.

[p. 208]

richten van gekregen. De Journaalen, welken de bewaarders van zodanige waarneemingen dienden te zyn, maaken 'er geen de minste melding van. De Gazette de France van den 31sten Augustus alleen, verhaalt, ‘Dat men den 28sten Juny te Cadix, om 11 Uuren des avonds, gezien heeft, een Noorderlicht, dat zich uitstrekte van het Noorden naar het Zuid-Westen, met een witachtig licht, door verscheidene wolkjes van een zeer leevendig rood, uitgediept, in de gedaante van een Colom, die zich ter hoogte van omtrent 30 graaden verhief.’ - Het is te verwonderen dat men dit verschynzel te Cadix waar 't zich zeer zeldzaam vertoont, op eene aanmerkelyke hoogte gezien heeft, en dat 'er te Parys niemant van heeft gesproken. Ongetwyfeld is het, myn Heeren, door weinige Menschen te Parys gezien, om dat de tyd van deszelfs grootste kracht geweest is tegen middennagt, 't Is begonnen om 9 Unren s'avonds, en ten half twaalf Uuren was 't nog zeer flaauw; het wakkerde om half één

[p. 209]

nog aanmerkelyk aan; en deszelfs uitgestrektheid was 130 à 140 graaden. De pylen volgden elkander onmiddelyk; waren met verscheidene koleuren aangenaam geschakeerd, en genoegzaam verdikt om Sterren, van de eerste grootte, te bedekken. Deszelfs hoogte ging ver voorby het Zenith; het breidde zich zeer onderscheidenlyk uit, tot op den twintigsten graad voorby den Arend, die op dat oogenblik het middagrond passeerde. - De lichtpylen hadden eene beweeging die naar het Oosten gericht was.

Ik zal hier niet treeden, in een omstandig verslag van alle de Noorderlichten, die ik waargenomen heb; deeze brief is reets te lang; en za my des vergenoegen met UEd. de voornaamste mede te deelen.

Den 26sten Maart, zag ik een vry sterk Noorderlicht, van omtrent 120^o uitgestrektheid, en 20^o hoogte. - Den volgenden dag een ander, maar flaauwer; 't welk een vervolg an 't voorgaande scheen te zyn.

Dat van den 28sten Juny wierd ook den volgenden dag van een ander gevolgd; het welk, door de betrokken lucht, niet verder kon worden waargenomen.

Den 28sten Augustus vertoonde zich een flaauw Noorderlicht, van omtrent 40 a 45^o uitgebreidheid, en 15 à 16^o hoogte.

In den nacht tusschen den 15den en 16den September, heb ik het begin van een Noorderlicht gezien, em 2 U. 40 M. 's morgens. De maan was toen genoegzaam verheven boven den Horizon. De pylen van het licht waren schoon en menigvuldig; ik begon de vlammende en lichtende Segmenten, of Cirkelboogen, niet eerder te zien dan tegen 3 Uuren. Ik besloot 'er uit, dat de uitgestrektheid van het Noorderlicht 15 à 20^o en deszelfs hoogte 5 à 6^o was. Het heeft tot aan den ochtenstond geduurd. Dit Noorderlicht was te merkwaardiger, om dat het na middernacht begon, 't geen de Heer de Mairan aanmerkt, als iets buiten gemeens en zonder voorbeeld. - Op den daar op komenden dag, was 'er, in het Noord- noord-Westen, een zeer sterk witachtig licht; het welk ik dacht het vervolg van het voorige Noorderlicht te zyn: maar een geheel met wolken overtogen Hemel belettede my het wel waar te neemen. - Den 17den was het Noorderlicht zeer merkbaar. Om

[p. 210]

9 U. waren 'er eenige Pylen of Pylaaren, de vlammende boog had omtrent 3 graaden hoogte en de lichtende 4 graaden. Het Middelpunt was in het Noord- noord-Westen, en het verschynzel had 60 à 80 graaden uitgestrektheid.

Den 21sten 's avonds om 8 U., zag ik het begin van een nieuw Noorderlicht 't wakkerde aanmerkelyk aan tot 11 U. 'Er waren in het Noord- noord- Oosten en Zuid- zuid-Oosten Pylen van den zeer schoon en verheven rood. De hoogte van de vlammende Cirkels mede was 3^o on die van den lichtenden boog 10 a 12^o; deszelfs geheele uitgebreidheid was 110^o. De lichtende en de donkere boog waren in elkander gemengd. Het duurde den gantschen nacht, en bleef genoegzaam even sterk, uitgezonderd dat de lichtpylaaren, na middennacht, eene witachtige kleur aannamen. De volle dag deed het verdwynen.

Den 22sten maakte ik my gereed, om des avonds het vervolg van 't voorgaande Noorderlicht te zien; en wel aanstonds na den ondergang der Zon. Ik zag ook werkelyk, zo dra de schemering flaauw genoeg was, 'er een begin van. 't Was toen niet dan eene groote witagtigheid, naar het Noorden en 't Noord- Wêsten. Om 8 Uuren begon ik pylen te zien; maar zy wierden van tyd tot tyd zwaarder en menigvuldiger. Om 9 U. was hunne koleur die van een zeer levendig rood; zy verhieven zich tot boven de Pool-star. Om 9 U. 30 M. had de vlammende kring 4 graaden hoogte, de lichtende 20 graaden; de een en de ander was van eene onregelmaatige en vermengde gedaante. Om 10 U. zag men zeer onderscheidenlyk een vlammenden boog; voorts een lichtenden boog; daar boven een nieuwen vlammenden boog, mede omringd van een lichtenden boog; dit alles had de hoogte van 15 graaden. Om 10 U. 30 M. zag men niets meer, dan een vlammenden en lichtenden boog: de hoogte was zeer verminderd. De uitgestrektheid was 130 graaden, en deszelfs grootste kracht was in het Noord-Westen. Om 4 U. des morgens was het verschynzel in denzelfden stand, als om 10 U. 30. M., en 't was weder het volle licht dat het deed verdwynen.

Geduurende alle deeze waarneemingen, heb ik geene

[p. 211]

buitengewoone veranderingen in de hoogte van den Baromer of Thermometer kunnen ontdekken.^(*)

Ik ben, enz.

Op het Observatorium te Parys,

den 24sten September, 1778.

(*) De Noorderlichten hebben ook werkelyk geen invloed op deeze twee werktuigen; dit heb ik verscheiden maalen waargenomen. - Den 9den February 1779, om 10 Uuren, had men alhier (te Amsterdam,) zulk een zwaar Noorderlicht, als my voorstaat ooit gezien te hebben. De Noordelyke en Noord-Oostelyke Horizon vertoonde zich dermaate vuurig, met bloedroode en Vlammende wolken, dat men zich verbeeldde, dat 'er elders een zwaare brand was; het duurde tot in den nacht. Een dergelyk verschyn. zel had men den 25sten Maart 's avonds om 8 à 9 Uuren: de Noordelyke Horizon had eene Vuurroode kleur aangenomen die zich zelfs ver boven het Zenith verhief; het duurde niet lang Het een en 't ander gaf een zeer akelig gezicht. - De Heer van Berkhey spreekt mede van zulk een schrikbaarend Noorderlicht, in zyne Natuurl. Historie van Holland, Eerste Deel, pag. 344. In deeze twee verschynzelen heb ik geene verandering in den Barometer of Thermometer kunnen merken; in het eerste geval bleef de Barometer den volgenden dag nog in denzelfden stand, als 's avonds te vooren; in 't tweede zakte hy den volgenden dag een weinig; en zo was 't ook met den Thermometer; de Wind was in beide de gevallen Oostelyk.