Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1779

Proeve eener Natuurkundige Beschouwing van den Aardbol, door P. Boddaert, Med. Dr. benevens de waarneemingen over den oorsprong der Bergen en de verandering op den Aardbol, door P.S. Pallas. Uit het Fransch vertaald, en met Aanmerkingen voorzien. In 's Gravenhage by J. du Mee. Behalven de Voorreden 173 bladz. in gr. octavo.

In de Proeve van den Heer Boddaert vindt men, in eene geregelde orde, by een verzameld, het geen de voornaamste Natuurkundigen te berde gebragt hebben, wegens het formeeren van onzen Aard- en Waterbol, en de veranderingen die dezelve met en door den Zondvloed ondergaan heeft; met nevensgaande aanmerkingen over deszelfs tegenwoordigen toestand. By de ontvouwing hiervan verleent hy ons een wel ingerigt verslag van 't geen daaromtrent bovenal op te merken staat; en wel byzonder eene gezette onderrigting van de ligging en strekking der Landen en Zeen, der Meeren en Rivieren, benevens die der Bergen, en derzelver verschillen-

[p. 484]

de inhoud. Onze beleezen en opmerkzaame Autheur heeft dit alles doorvlogten, met natuurkundige waarneemingen en aanmerkingen, welken ter ophelderinge van de gewigtigste verschynzelen, daarin voorkoomende, dienen. - Aan deeze Proeve is voorts gehegt, eene vertaalde Verhandeling van den Hoogleeraar Pallas, welke die vlytige onderzoeker der Natuur, in de algemeene Vergadering der Keizerlyke Academie van Weetenschappen te St. Petersburg, voorgeleezen heeft; na dat hy, op het bevel der Czarinne, byna de geheele lengte van Asie, en een groot gedeelte van de twee grootste Schakels der Bergen, die de bewoonbaare Aarde ondersteunen, doorloopen had. Hy geeft in deeze Verhandeling, die de Heer Boddaert nog met aanmerkingen verrykt heeft, een aaneengeschakeld verslag van zyne waarneemingen, op die uitgestrekte Reize, met betrekking tot het Gebergte, en de blyken der veranderingen, welken de Aardbol, vooral ten opzigte van Rusland, ondergaan heeft, 't welk hem grond verleent, tot het maaken van eene waarschynlyke onderstelling, ter verklaaringe van den oorsprong der Bergen, en de daarmede verknogte verandering van onzen Aardkloot. - Zie hier zyne Schetze eener onderstellinge, welke, naar zyn gevoelen, dienen kan, om den tegenwoordigen toestand van de oppervlakte der Landen te verklaaren.

‘Verondersteld zynde, dat de hoge Bergen van Granietsteen^(*), van oudsher, Eilanden gemaakt hebben, op de oppervlakte der Wateren, en dat de ontbinding van den Granietsteen de eerste hoopen van quartsagtig en spathagtig Zand en Slib met Mica, uit welke het grove zand (grais) en de Schisten der oude Schakels bestaen, uitgeleverd heeft: dan moest de Zee de ligte brandbaare en yzeragtige Stoffen, die door de ontbinding van zo veele Dieren en Planten, met welke zy bevolkt is, voortgebragt zyn, en de overblyfzelen van die Lighaa-

(*) Volgens de waarneemingen van den Hoogleeraar Pallas bestaan die schakels van hooge Bergen, welken hy Bergen van den eersten Rang noemt, uit Granietsteen; dien hy den voornaamsten inhoud van onzen Aarkloot agt te zyn; beschouwende denzelven als den grondslag der vaste deelen van den Aardkloot, als een Steen, welke niet gegroeid, maar te gelyk met de Aarde geschaapen is. Zie zyne Waarneemingen, bl. 97-106.

[p. 485]

men zelve, na de oevers brengen, en aldaar, deze beginzelen in de laagen, die zich op den Granietsteen formeerden, indruppende, die hoopen van Pyriten of Kiezen maken, die de Vuurplaatzen van de oude brandende Bergen zyn, die men eindelyk de eene na de andere zag uitbarsten, op verscheiden plaatzen van den Aardbol. Deze oude Vuurbergen, waarvan zeer veele Eeuwen zelfs tot de minste blyken uitgewischt hebben, wierpen de laagen door elkander, die reeds door den tyd hard geworden waren, onder welke zy uitbarstten, en veranderden op verscheiden wyzen de Stoffen dezer Bedding; het zy dat zy, door de kragt van hun Vuur dezelven deeden smelten, of tot kalk branden; en dus de eerste Bergen van den Schistband voortbragten, die ten deele met de Kley- en Zandbedden van de vlakten overeenkomt; zo wel als de Kalkbergen, die eene vaste Rotz maaken, en meest zonder blyk van versteeningen zyn. Toen wierden ten deele die Holen, Spleeten en Scheuren, naar verscheiden rigtingen, in beddingen of laagen voortgebragt, die in volgende Eeuwen door de indrupping van Quartz, Spath, vette Aarde (glaises), mineraalen, brandbaare stoffen enz. vervuld wierden, die wy thans onder den naam van klompen Aders of Gangarten bewerken. Deze uitwerkingen der Vuurbergen hebben op verscheiden plaatzen aangehouden tot op onzen tyd, vooral in de nabuurschap en den grond der Zee. Door hen zag men nieuwe Eilanden uit den grond van den Oceaan ryzen; deze hebben waarschynelyk die groote en verheven Kalkaartige Bergen in Europa doen ryzen, die voorheen misschien Coraal-Rotzen en Schulpbanken geweest zyn, (gelyk men nog hedendaagsch in de Zeeën vindt,) die deeze voortbrengzelen begunstigen, en alwaar de Kleyagtige grond altyd overvloedig moet zyn in Kies. Door dezen Kalkgrond en Kleyagtig bezinkzel, dat zich door zyn zwaarte na beneden begaf, vermeerderde de grond der Zee; de Kalkbeddingen stapelden zich opeen tot verscheiden hoogten, die verschillend waren, naar de verschillende soorten, die dezelve uitmaakten, en volgens de plaatzen, die best geschikt waren, tot voortbrenging van de eene en andere zoort van die levende Wezens, of volgens den loop der Stroomen, die zekere soorten naar de Kusten medesleepten en overbragten, gelyk wy het aan

[p. 486]

alle Kusten zien. De Golven bragten altoos de ligtste Stoffen naar de Landen. Van de andere zyde vermeerderden de Aardens, die op de Bergen voortgebragt werden, (zo door de ontbinding van den Graniet- en andere Steenen, als door het vergaan der Dieren en Planten, benevens de stukken der Rotzen, die door de Beeken en Stroomen medegesleept wierden,) de Kusten, en zetten dus allengskens de Paalen der Zee verder, en de Zee wierd dikwils genoodzaakt te wyken, wanneer de een of andere Vuurberg de laage Landen der Kusten deed ryzen. Maar deze vermindering der Zee, gevoegd by de waarschynelyke verteering der Wateren, zou nog niet konnen voldoen, geduurende millioenen van Jaaren, om die Horizontaale Zeebeddingen, die wy in onze ver van de Zee gelegen Heuvelen, zo vol van versteeningen bewonderen, droog te laaten, en om aan ons vast Land die uitgestrektheid te geeven. Het moest dan gebeuren, na dat eene groote uitgestrektheid Lands, aan den voet der oude Schakels, reeds sterk met Dieren bevolkt, en met Bosschen vervuld was, dat de Aardbol eenige schuddingen kreeg, die door geweldige uitbraaken, in den grond der Zee, de golven zo konden opheffen en jaagen, dat zy met geweld een groot gedeelte van den bewoonden Aardbol overstroomden, ja zelf hoog verheeven Bergen; en door het agterlaaten van stoffen, die in die bruisschende golven gemengd waren, het vaste Land vermeerderden, en misschien ter zelver tyd in het innerlyke van den Aardbol ontzaggelyke holen maakten, die een gedeelte van den Oceaan konden inzwelgen, en het waterpas byna zo laag brengen, als het naderhand in de Eeuw der geschiedenissen van de Menschen gevonden is.’

Deeze vooronderstelling, naar welke de Bergen van den eersten rang, uit Graniet bestaande, met de Aarde geschapen, doch die van den tweeden en derden rang ontstaan zyn, uit Onderzeesche Vuurbraaken vereenigd met geweldige Overstroomingen van Water^(*) ontheft

(*) Ter nadere ophelderinge van dit gezegde, zullen wy hier nog gebruik maaken van eene Aantekening, welke de Heer Boddaert, met betrekking tot dit onderscheid, elders in deeze Verhandeling geplaatst heeft.
‘De Bergen van den eersten Rang zyn die lange Schakels van, ontheft Bergen, wier Toppen door de Wolken booren, en met eene altoosduurende Sneeuw bedekt zyn. Zy gaan zagt schuins op, gelyk die van den tweeden en derden Rang, maar ryzen schielyk, als Pyramiden, met scherpe punten van alle zyden uitsteekende; en aan hunnen voet ziet men schrikbaarende Afgronden en diepe Valleyen; op hunne Toppen ziet men eeuwige Sneeuw en Ys; en hunne toppen vertoonen de Natuur in haaren Ouderdom, en strekken dus tot onwraakbaare getuigen van den hogen ouderdom der Aarde, die alle Handschriften en Jaarboeken der gryze oudheid van dwaling overtuigen. Zy bestaan, gelyk de Heer pallas aantoont, uit Graniet; dus zyn de Pyreneesche en Apennynsche Schakels, de Crapatz Bergen, de Bergen van Saxen en de Hartz, de Riphische Bergen, de Caucasus, de Taurus en de Libanon in Asie, de Maanbergen in Africa, de Andes en Apalaches in America.
De Bergen van den tweeden Rang maaken geen Schakels, maar slegts eenige Groepen van Bergjes, welker Aarde verward geschikt, en eenigzints Steenagtig is; en als uit brokken van gecalcineerde en half Glas geworden Ligchaamen bestaan. Deze schynen als door onderaardsche Vuuren opgeworpen. Dus zyn de Monte Nuove, de Etna, den Adamsberg in Ceilon, de Pic de Teneriffe, en verscheide anderen.
De Bergen van den derden Rang, meer of min verheeven, het zy alleen, of by groepen, hebben meer of min geschikte lagen; en moeten aangemerkt worden als voortgesprooten uit stoffen, die in zwaare overstroomingen op elkander geschokt zyn; zy zyn van boven rondagtig, of met aarde gedekt, en men vind 'er Zand of ronde Keitjes. Hun binnenste bestaat uit Horizontaale Beddingen, vol versteeningen van Land- en Zeedieren, en Planten die het aanweezen van den Zundvloed staaven; gelyk ook, Leem, Mergel en Krytbedden, verscheiden Schisten, Marmers, Kalksteenen, Schisten en Marmers met versteeningen gevuld, Oker- en Oehrbedden. De Beddingen van deze Bergen schynen uit de zyden der Bergen van den eersten Rang voort te komen, en worden, in de Hoogduitsche Bergwerkkunde, Flotzgebürge (zo veel als Vlotbergen) genoemd.’

boddaert.

[p. 487]

de Hoogleeraar Pallas vervolgens van alle verdenking van onwaarschynlykheid; met aantooninge, dat laatere verschynzels van die natuur, hoewel in eene mindere maate, daar aan beantwoorden; terwyl hy tevens doet zien, dat men langs deezen weg eene schynbaare reden vindt, ter verklaaringe of ophelderinge van verscheiden byzonderheden nopens de tegenwoordige gesteldheid van onzen Aard- en Waterbol, byzonder wegens de rigting

[p. 488]

en strekking der Bergen en Kusten in verschillende Gewesten. - Wyders merkt hy ten besluite nog aan, dat Europa en de laage Landen van Asie, zints die ontzachlyke omwenteling, van welke meest alle de oude Volkeren van Asie, de Chaldeen, Persen, Indiaanen, Tybetaanen en Chineezen, geheugen draagen, en derzelver tydstip, op weinige jaaren na, gelyk stellen met dat van den Zondvloed van Mozes, aanmerkelyke veranderingen ondergaan hebben, door andere overstroomingen, die dan eens veroorzaakt zyn, door dergelyke uitbarstingen in de Zee; dan eens door schielyke uitgietingen van groote Binnenlandsche Zeën, gelyk misschien die, welke men thans de Middellandsche Zee noemt, en de Zwarte Zee^(*), die ter zelver tyd groote slibberige Vlak-

(*) Het denkbeeld van den onvermoeiden tournefort, en van den Graave de buffon, over den ouden staat van de Zwarte Zee en haar gemeenschap met de Caspische Zee, word meer en meer door de waarneemingen der Reizigers bevestigd. De Zeehonden, eenige Visschen en Schulpen, welke de Caspische Zee met de Zwarte Zee gemeen heeft, maaken deeze oude gemeenschap byna ontwyffelbaar, en dezelve omstandigheden toonen, dat het Meit Aral voorheen aan de Caspische Zee gevoegd was. Ik heb, in het derde Deel myner Reizen, de oude uitgestrektheid van deze Zee over de Woestynen van Astracan, en aan de andere zyde van den Jaïk, geschetst, door de blykbaare Kusten, met welke de hoge vlakten van Rusland deze Woestynen omgeven, door den staat en de delfstoffen van die oude Kust, en het zoute slib, met verkalkte Zeeschulpen gemengd, die zelfs de geheele oppervlakte der Woestyne bedekken. Men vind in de Beschryving van Ukranien, van den Heer le Vasseur Sr. de Reauplan, (Rouan 1660⁴⁰) p. 9, eene zinsnede, die dezelve schynbaarheden aan den Borysthenes toekent. Een hedendaagsch Reiziger, (Rich. Chandler's travels in Asia minor,) meent, dat de Zee zich oudtyds uitstrekte tot aan de Bronnen van den Meander, en eene Golf maakte tusschen de Bergen van Messogis en den Taurus. Anderen vonden nieuwe blyken van de Zee in Klein Asien, Persien, en aan den Donau, verre van de tegenwoordige Grenzen van de Zwarte en Caspische Zee. De oude overleveringen nopens de schielyke doorbraak van de Zwarte Zee door den Propontis, welke tournefort, door zyne waarneemingen, gestaafd heeft, schynen in alle opzigten waarschynlyker, dan het gevoelen dat onderstelt, dat de oude Landengte tusschen de Caspische en Zwarte Zee verdroogd is, door de opeenstapeling van het Slib der Rivieren.

pallas.

[p. 489]

tens droog lieten; dan eens eindelyk door inbreuken der Zee en overstroomingen van laage Landen: om niet te spreeken van die kleine brandende Bergen, welken niet zeer diep zyn, en van de uitwerkzelen der stroomende Rivieren, en Aardbeevingen, de vlakwording veroorzaakt door Winden, Wateren, groeijing enz.; waarvan men genoegzaame Verhandelingen vind in bekende Werken; des hy 't niet noodig agte hier over uit te weiden.