Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1779

De Wijsgeer voor de Wereld. In het Hoogduitsch uitgegeven, door J.J. Engel. Voor rekening van den Vertaler, 1778. Behalven de Voorrede 262 bladz. in octavo.

Onder deezen Tytel levert dit Stukje een aantal van Wysgeerige overdenkingen, betreffende onderwerpen van verschillenden aart, op onderscheiden wyzen behandeld; nu eens by manier van geschiedverhaalen, en dan eens met eene gezette redeneering. Doch welken weg de Autheur ook inslaa, zyne keuze van onderwerpen is altoos leerzaam, en de manier van voorstellen zeer wel geschikt, om des Leezers aandagt gaande te houden, en hem tot verder nadenken aan te spooren. Hy leert hier, in zyn gedrag genoegzaam alle uitersten te vermyden; ontmoet waarschouwingen tegen verscheiden doolingen en gebreken; vindt zig opgeleid tot eene rechte waardeering en handhaaving der Weetenschappen; en wordt meermaals bepaald, om zyn oog te vestigen op de wegen der Voorzienigheid, en derzelver rechtmaatigheid te erkennen; des hy dit Geschrift niet zonder vrugt kunne doorbladeren, zo hy 't met eenige oplettendheid verrigte. - Tot eene proeve hiervan strekken de volgende bedenkingen des Schryvers over de evenredigheid van de grootte der Menschen.

‘De Natuur, zegt hij, gaet in alle hare schikkingen met de verwonderenswaerdigste wijsbeid te werk. Aen elke plant, aen ieder dier stemt alles op het wonderbaerst overeen; alle krachten, neigingen, ing plantte vaerdigheden, overeenkomsten, evenredigheden. De Natuurkunde is een eindeloos oeffenperk; maer zelfs zou de geschiedenis van elk bijzonder voortbrengzel der Natuur, hadden wij zintuigen en ondervinding genoeg, niet minder eindeloos zijn. - Ik houde zeer veel van het onderzoeken der eindoorzaken, en verledig 'er mij, bij elke verschij-

[p. 162]

ning, elke eigenschap, die ik ergens aen gewaer worde, gaerne toe. Kan ik 'er in één geval niet mede te recht raken, dan kan ik het toch in het ander; kan ik 't niet volkomen, zoo kan ik het toch gedeeltelijk: en deze nasporingen zijn altoos ene buitengemeen nuttige oeffening van het verstand.

Elk soort van dingen heeft zijne eige maet van grootte of lengte; elke plant, elk soort van dieren: en deze maet van grootte zelfs, als wij die met de bekende oogmerken en krachten en eigenschappen van elk soort vergeleeken, zou ons met de grootste wijsheid uitgezocht schijnen. Zoo veel ik mij herinneren kan, is mij nog geen bijzonder onderzoek van dezen aert voorgekomen. Laet ik eens een kleine proef met den mensch maken.

De mensch heeft ook zijne eige bestemde maet van grootte: reuzen en dwergen behoren tot de zeldzame afwijkingen in de Natuur; en met dat al is een reus zoo ongemeen veel groter niet, noch een dwerg zoo ongemeen veel kleiner, dan de gewone mensch. Mogelijk wenschte de mensch wel dat zijn lighaem groter was, en dat hij toch koning over de dieren zijnde, hen tegelijk ook in lighamelijken omtrek en krachten even zoo zeer overtrof, als in kennis en verstand. Goed! gesteld, de mensch hebbe de grootte van een olijsant. Nu schijnt hij ongetwijffeld enige voorrechten te verkrijgen, die hem bij zijne tegenwoordige kleinheid ontbreken: maer zou hij 'er daerentegen gene anderen verliezen, die nog gewichtiger zijn? - Beschouwen wij den mensch op zichzelven, zo verliest hij mogelijk oneindig veel aen fijnheid van zintuigen, die thans zelfs de kleine voorwerpen, de zwakkere zamenweefsels onderscheiden; gevolgelijk verliest hij een zeer gewichtig deel van het gebied zijner kennisse. In zo verre was deze overmatige grootte dus reeds tegen de bestemming zijner natuur. Zo als hij tegenwoordig is, staet hij tusschen de grotere en kleinere schepselen midden in, en kan met zijnen geest nae alle kanten heen werken; kan het kleine en het grote, het tedere en het grove even goed kennen. Om van de overige voordeelen, die het lighaem bij al te logge leeden mist, en die ook voor den geest met betrekking tot desselfs oogmerken en gewrochten zoo gewichtig zijn, niet te spreeken. - Beschouwen wij het gantsche menschelijk geslacht: zoo zien wij, dat er met die maet van grootte veel minder vernuftige wezens zouden kunnen aenwezig zijn. Van het kleine is altijd meer, als van het grote; dit vinden wij door alle de Rijken der Natuur bevestigd. 'Er zijn meer kruiden, dan bomen; meer keisteenen, dan rotsen; meer konijnen dan olijfanten; meer kraeijen dan arenden. En deze wet is niet bloot willekeurig; zij is op de natuur der dingen zelf gegrond. Het ene vordert meer plaets, als het andere; het eene meer voedsel dan het andere. Waer derhalven tegenwoordig duizenden van menschen leven, zouden als dan gene honderden kunnen leven. Dat is te zeggen, waer duizend menschen gelukkig zijn,

[p. 163]

zouden 'er geen honderd gelukkig zijn. En hoe gebrekkig zou ons deze schikking der Natuur niet moeten voorkomen, daer gelukzaligheid zekerlijk het gantsche doel der Schepping is, en wel gelukzaligheid van zulk een wezen, 't geen voor dezelve 't meest vatbaer is, wijl het de voortreffelijkste vermogens heeft; met één woord, wijl de gelukzaligheid van den denkenden mensch onder alle overige doel-eindens het hoogste is? -

Stellen wij nu eens het andere uiterste: laet de mensch eens zo klein zijn als een mier. Hier schijnt een buitengemeen voordeel voor het gantsche geslacht uit te ontstaen; want waer 'er thans honderden leven, konden dan milioenen leven. Zelfs voor ieder mensch, op zichzelven beschouwd, schijnt deze schikking van een zekeren kant voordeelig: zijne zintuigen zouden buiten twijffel fijner, doordringender kunnen zijn. Maer, dan vraeg ik terstond: zou de mensch dan nog even geschikt zijn om de grotere voorwerpen binnen zijn bereik te hebben? Het geheel der schepping te overzien? Het verband van alle hare deelen, grotere en kleinere, in overweeging te nemen? Zou hij, gelijk thans, over zee en gebergten, door alle gewesten der aerde heen kunnen? Ik beweer als nog, dat de middelbare evenreedigheid voor de vorming en de gansche natuur zijnes geestes de voordeeligste is. Men neem' daerbij in aenmerking, dat de mensch in die kleinheid, als ik hier gesteld heb, zijne heerschappij over de dieren, dat voorrecht van een vernuftig wezen, ten enenmale verliezen zoude. Bij zijne tegenwoordige grootte kan hij alles onder zijne macht brengen, hot grote zoo wel als het kleine; het laetste kan hij vatten, wijl zijne lighamelijke werktuigen niet te grof, zijne ledematen niet te log zijn; het eerste kan hij, wanneer natuurlijke hulpmiddelen niet toereikend zijn, of, om duidelijker, te spreeken, wanneer hij, kracht tegen kracht gesteld, zou moeten onderdoen, door kunstmiddelen temmen, of 'er zich ten minste tegen beveiligen. Dit zou hij niet kunnen, indien hij de grootte van ene mier had. Alles, wat zulk een schepseltje, of hele duizenden van zulke schepseltjes, tot stand konden brengen, zou de enkele hoefslag van een paerd, de enkele greep van een leeuwen-klaeuw vernielen. Thans kan hij strikken bereiden, die geen leeuw verscheurt; grachten graven, waer alles voor stuit. Kortom, als mier zou de mensch zoo weinig Heer over de dieren zijn, dat hij veel eer aen hun geweld volkomen onderworpen zijn zoude. - Deze beschouwingen konden nog veel verder voortgezet worden. Men ziet derhalven, dat wanneer het menschelijk geslacht, bij zulk ene kleinheid, in getal en uitbreiding, oneindig zou winnen, het daerentegen met opzicht tot zijne wichtigste voordeelen en voorrechten oneindig verliezen zou.

Ik heb tweemael het uiterste gesteld; de grootte des olijfants en de kleinheid der mier. Beschouwingen van dit soort, worden op gene andere, als deze wijze, klaerblijkelijk. Men gae nu van

[p. 164]

deze uiterstens voort, breide de voordeelen uit, en doe de nadeelen verdwijnen; zoo zal men juist die mate van grootte aentreffen, welke naer de wezenlijke schikking der Natuur het menschelijk geslacht eigen is’.