Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1778

Proefneemingen over de horizontaale en regt ophangende thermometers.
Door R. Holl, tweede Luitenant van de Artillerie.

Op bladz. 19 van dit VII. Deel der Hed. Vad Letteroef. zag ik de Theoretische Waarneeming van den Heer de Serviéres, over het horizontaal plaatzen des Thermometers, ter voorkominge van de verhinderde uitzetting, die een regtstandige Thermometer, door de zwaarte zyner vloeistoffe, veroorzaakt; waar toe het werk van den Abt Deidier hem aanleiding gaf.

Om het onderscheid van deeze tweeërleye plaatzing des Thermometers nauwkeurig te kennen, nam ik de volgende proeven.

Vier gelykloopende Thermometers nam ik uit hunne glazen buizen, en hong ze regtstandig in den Zonneschyn, naast elkander, midden in myn Tuin; om dat ze geen warmte van andere lighaamen zouden ontvangen. Ik nam hunne uitzetting, graad voor graad, waar; die alle tot 104 graaden, volgens de Schaal van Fahrenheit, reezen; en bevond dat ze alle vier in de klimming en daalig zeer gelyk bleeven: dat ik verscheiden reizen

[p. 350]

met denzelfden uitslag herhaalde. Verzekerd zynde wegens de juistheid myner werktuigen tot het doen deezer proefneemingen, plaatste ik, in een zelfde ogenblik, twee van dezelven horizontaal en de twee anderen regtstandig 'er by, in den Zonne-schyn; na ze eerst een tyd in de Schaduw gehangen te hebben; alwaar ze 72 gr. tekenden. Zie hier derzelver verschillende klimming.

Regtstandige.		Horizontaale.
72	-	72
91	-	92
100½	-	103½
102½	-	107½
103½	-	108½
104½	-	106
102	-	102

De verdere daaling bleef eenpaarig tot het punt van de warmte in de Schaduw.

Men ziet uit deeze waargenomen graaden, dat de grootste klimming op den horizontaalen Thermometer 108½ gr. was; en op den regtstandigen in 't zelve oogenblik 103½ gr.; maar toen de horizontaale reeds 1½ gr. gezakt was, klom de andere nog een graad. Ik herhaalde deeze proefneeming op onderscheiden tyden en verwisselde de Thermometers, dog met denzelfden uitslag.

Vervolgens nam ik heet gemaakt water, en plaatste gelyktydig in 't zelve twee Thermometers, den éénen regtstandig en den anderen horizontaal; die my dezelfde verschynzels, als by de voorgaande proefneeming, leverden.

Naderhand heb ik ruim vier weeken een Thermometer horizontaal, by myne andere hangende, geplaatst; ik beyond dien altoos des morgens vroeg, en des avonds, met de regtophangenden gelyk; maar, by vermeerdering van de warmte, was de horizontaale, 1½ en zomtyds 2 gr. hooger dan de overigen; na dat de warmte in snelheid toenam. - De zakking was altoos gelyktydig en na dat dezelve een half uur geduurd had, was de horizontaale Thermometer met de andere gelyk. Maar op den 12 May bleef de horizontaale Thermometer, den geheelen dag, met de anderen gelyk, schoon

[p. 351]

de warmte op dien dag schielyk en niet weinig toenam; want des morgens tekende de Thermometer 61 en des middags 75 gr.; en dit was de eenigste dag, op welken ik zulks waarnam. Van welke oorzaak dit afhing, is my onbewust: vermits ik geene de minste verandering voor of na dien tyd hadde gemaakt, en niet eens, maar verscheide reizen, op dien dag, met de grootste oplettendheid den Thermometer waarnam; ook was dit, zoo als ik reeds gezegd hebbe, de eenigste dag, op welke zig deeze byzonderheid vertoonde.

Men moet, wil men deeze proeven herhaalen, wel in agt neemen, dat men den horizontaalen Thermometer dezelfde plaatzing en afstand geeve, die de regtophangende hebbe; de minste verandering zoude hier eenig onderscheid kunnen veroorzaaken.

Deeze proefneeming van den Heer Holl dient ter bevestiginge der voorheengemelde waarneeming van den Heer de Serviéres; en 't stuk schvnt der nadere onderzoekinge waardig, te meer daar ons deswegens verschillende berigten voorkomen. Volgens het verslag nopens deeze waarneeming, in het Journal de Physique Octobre 1777, begunstigt een aantal van 60 agtereenvolgende waarneemingen, door den Hoogleeraar Blondeau te Brest gedaan, het denkbeeld, dat de horizontaale ligging de uitzetting vermeerdert, en dat gevolglyk die plaatzing, beter dan de rechtstandige, geschikt is, tot het doen van naauwkeurige waarneemingen. 'Er zyn, 't is waar, gelyk men ons tevens meldt, ook proefneemingen, die 'er niet aan beantwoorden; doch de vraag is, of ze met de vereischte zorgvuldigheid genomen zyn? De Heer de Serviéres noodigt alle Natuuronderzoekers uit, om dit onderwerp ten toets te brengen. Hy zelf stelt zig voor zulks nog nader te beproeven, en verwagt dat de uitslag hiervan zal beantwoorden aan de waarneemingen van den Heer Blondeau; maar belooft te gelyk, dat hy verslag van zyne bevinding zal geeven, hoe dezelve ook moge uitvallen.

Breda,