Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1778

Astronomia of Sterrekunde, door den Heer De la Lande, Koninglyk openbaar Leeraar der Sterrekunde enz. enz. Uit het Fransch vertaald, door A.B. Strabbf, Mathematicus te Amsterdam. Vierde Deel. Eerste Stuk. Te Amsterdam by J. Morterre 1777. In groot octavo 414 bladz.

Van de vier Boeken, in dit Stuk vervat, gaat het eerste, zynde het negentiende Boek van dit alomhooggeschatte Werk, over de Comeeten. - In 't zelve ontvouwt ons de beroemde Fransche Sterrekundige de merkwaardigste omstandigheden van de verschyningen der Comeeten, op welker trapswyze waarneemingen men eene verschillende Theorie gevestigd heeft, die allengskens tot meerdere volmaaktheid is opgeklommen; tot dat eindelyk Newton en Halley den Sterrekundigen den weg gebaand hebben, om den loop der Comeeten regelmaatig na te spooren. Het staat nu vast, dat de Comeeten geene slegts voor eenigen tyd bestaande Lugt-

[p. 198]

verhevelingen zyn, maar weezenlyk onder het getalder Planeeten behooren; dat ze, even als die, een geregelden omloop om de Zon hebben; in haare beweeging dezelfde wetten volgen; en in haaren omloop zeer uitmiddelpuntige loopkringen beschryven, die men tot een Parabool kan overbrengen. Dit voorgedraagen hebbende, verklaart hy, op dit Stelzel, de beweeging eener Comeet in een Parabolischen loopkring; toont verder hoe men den Parabool, welken eene Comeet rondsom de Zon beschryft, kan berekenen, als men slegts drie waarneemingen van haare schynbaare plaats aan den hemel heeft; mitsgaders, hoe men, zedert de gedaane waarneemingen en berekeningen van de wederkomst der Comeeten, derzelver verschyningen berekent; en deelt ons wyders nog verscheiden aanmerkingen over derzelver beweeging en verschynzelen mede.

Het hieraan volgende Boek heeft ten onderwerp, de Omwenteling der Planeeten en derzelver Vlekken; waar omtrent hy, met opzigt tot ieder Planeet, de vereischte berigten geeft, met aanwyzinge van derzelver verschynzelen, en de daartoe behoorende berekeningen. De ontvouwing hiervan, in verscheiden omstandigheden, getoond hebbende, dat 'er eene merklyke overeenkomst tusschen de Aarde en de overige Planeeten gevonden wordt, zo geest zulks den Heer de la Lande aanleiding, om gewag te maaken van het gevoelen der Wysgeeren, die ze als zo veele Waerelden aanzien: geschikt om leevendige weezens, als wy zyn, te bevatten; en dus bewoond te worden. Het gevoelen van de veelheid der Waerelden is, naar uitwyzen van 't geen hier bygebragt wordt, een overoud gevoelen, dat reeds in de dagen van Orpheus plaats schynt gehad te hebben; en in laatere dagen meermaals zeer gunstig voorgesteld is.

‘En inderdaad, gelyk onze Autheur vervolgt, de overeenkomst tusschen de Aarde en de andere Planeeten is zo volkomen, dat, zo de Aarde gemaakt is om bewoond te worden, wy niet twyffelen kunnen, of de Planeeten zyn tot dat zelfde einde gemaakt; hy, die zulks weigerde te gelooven, zou even zo eigenzinnig zyn, als iemand, die, ten opzichte eener kudde schaapen, van verre gezien zynde, wilde beweeren, dat sommige zodanige ingewanden als de dieren kunnen hebben, en anderen slegts steenen bevatten.

[p. 199]

Wy zien zes Planeeten rondom de Zon, de Aarde is de derde; zy draaijen allen zes in Elliptische loopkringen; zy hebben eene omwentelende beweeging even als de Aarde; zy hebben, even als zy, vlekken, oneffenheden, bergen; van dezelve zyn 'er drie, welke Satellieten hebben, en de Aarde is eene van die Planeeten; Jupiter is geplat even als de Aarde; eindelyk geen eenig zichtbaar merkteken van overeenkomst is 'er, dat niet weezenlyk tusschen de Planeeten en de Aarde wordt waargenomen. Is het mogelyk te onderstellen, dat de bestaanlykheid der levendige en denkende wezens aan de Aarde bepaald zy? waarop zou dat voorrecht gegrond zyn, ten zy misschien op de bepaalde en schroomagtige verbeelding der geenen, welke zich niet boven de voorwerpen van hunne onmiddelyke denkingskrachten kunnen verheffen?

Het geen ik van de zes Planeeten, welke rondom de Zon draaijen, zegge, kan natuurlyk uitgebreid worden tot alle Stelzels der Planeeten, welken de Sterren omringen. Ieder Ster schynt, even als de Zon, een lichtgeevend en onbeweeglyk lichaam te zyn; en zo de Zon gemaakt is om de Planeeten, welke haar omringen, tegen te houden en te verlichten, moet men van ieder Ster het zelfde vermoeden. De Heer Lambert gelooft zelfs, dat de Comeeten bewoond worden (Systéme du monde. Bouillon 1770.) De Heer de Buffon bepaalt de tydmerken, waarin ieder Planeet heeft kunnen bewoond worden, en op zal houden zulks te zyn, door de verkoeling. (Supplement in 4to tome 2. 1775.) Maar de Heer d' Alemhert, in de Encyclopédie, onder het woord monde, eindigt met te zeggen, men weet 'er niets van.

'Er zyn Schryvers, zo beschroomd als godsdienstig, geweest, welke dit Stelzel als strydig met den godsdienst verworpen hebben; dit was de eere van den Schepper verkeerdelyk beweeren: indien de uitgebreidheid van zyne werken zyne magt verkondigt, kan men dan wel een heerlyker en verhevener denkbeeld van dezelve geeven? Wy zien met het bloot gezicht veele duizenden van Sterren; 'er is geen gewest des hemels, waarin een gemeene Verrekyker niet byna zo veel Sterren doet zien, als het oog in een geheelen halven kloot ontdekt; wanneer wy tot groote Telescoopen overgaan, ontdekken wy eene nieuwe orde van dingen, en eene andere

[p. 200]

menigte Sterren, welke men met de Verrekykers niet vermoedde; en hoe volmaakter de werktuigen zyn, hoe meer dat oneindig getal nieuwe waerelden zich vermenigvuldigt en uitbreidt: de verbeelding gaat verder dan de Telescoop; zy ziet aldaar eene nieuwe menigte waerelden, oneindig grooter dan die waar van onze zwakke oogen het spoor ontdekken; de verbeelding gaat nog verder, zy zoekt paalen; wat een verbaazend schouwspel! De eenige zwaarigheid, die een Wysgeer over de bestaanlykheid der bewooners van zo veel millioenen Planeeten kan hebben, is de duisterheid der eindoorzaaken, welke men zeer bezwaarlyk kan toestemmen; wanneer men de doolingen gade slaat, waarin de grootste Wysgeeren Fermat, Leibnitz, Maupertuis enz. gevallen zyn, door gebruik te willen maaken van die eindoorzaaken, of van die bovennatuuurkundige onderstellingen van vermeende betrekkingen, tusschen de ons bekende uitwerkingen, en de oorzaaken, waaraan wy dezelve toeschryven, of de einden tot welke wy haar gelooven te bestaan’.

Volgens de natuurlyke schikking van dit Werk, zou de Heer de la Lande hierop overgaan, tot het ontvouwen van de wet der aantrekking; dan hy vindt het, ten beteren verstande zyner verklaaringe hiervan, geraaden, vooraf eene duidelyke onderrigting te geeven, van de Differentiaal en Integraal-Rekening; waardoor hy zyne Leezers in staat stelt, om zich daarvan te kunnen bedienen. Na deeze onderrigting, welke inzonderheid betreklyk gemaakt is, tot het naspeuren van de beweeging der Planeeten, schikt hy het laatste Boek van dit Stuk, of het twee- en twintigste van zyn Werk, ter overweeginge van de Zwaartekragt, of de Aantrekking der Planeeten. Dit Stuk van 't uiterste gewigt, dat een algemeenen invloed op de geheele Natuur heeft, en byzonder op alle Sterrekundige verschynzelen, behandelt zyn Ed. met alle nauwkeurigheid. Hy leert ons, hoe men by trappen ontdekt heeft, dat 'er in alle stoffen, zonder onderscheid, eene aantrekkende kragt plaats heeft; en in welke evenredigheid dezelve werkzaam is. Vervolgens brengt hy ons onder 't oog de voornaamste verschynzelen, welken deeze Aantrekking ontegenzeggelyk bewyzen; dat handtastlyk blykt in derzelver verdere verklaaring, en berekening, als die de overeenkomst van het

[p. 201]

grondbeginzel der aantrekking, met de voornaamste verschynzelen van 't Geheelal, overtuigende toont. - Zy derhalven, die de Sterrekunde beoefenen, ontvangen hier mede eene uitgewerkte behandeling van de opgemelde onderwerpen; die hun te gelyk de Theorie ontvouwt, en de manier van de berekening der verschynzelen leert; waarin de Heer de la Lande op denzelfden voet voortgaat, als hy dit Werk begonnen heeft.