Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1777

Aanmerkingen nopens de niet genoeg bekende Chineesche rhabarber-plant, en het Tartaarsche gewas.
Door J.G. Kalenberg.
Apotheker in 't Aalmoesseniers Weeshuis, te Amsterdam.

OFschoon de sterke Handel met de Chineezen ons veelvuldige Droogeryen oplevere, is het egter te beklaagen, dat een ieder de vrye toegang, tot het binnenste van dat Ryk, niet geoorloofd is. Hier door zyn wy versteeken van de rechte kennis zulker Gewassen, welke door de Kruidkundigen niet onderzogt kunnen worden. Ten bewyze hier van strekt de Chineesche Rhabarber; de Wortel van dit Plant-gewas is eene reeks van Jaaren vermaard geweest, deszelfs toevoer naar Europa, door verscheiden Natien, houd bestendig stand, en nogtans missen wy eene juiste kennis der gedaante van dit uitmuntend Gewas. Overeenkomstig nu met het algemeene verlangen, om dit Gewas recht ontdekt te zien, heb ik, zints myn uitgegeeven onderzoek, betresfende het verschil tusschen de Chineesche en Tartaarsche Rhabarber^(a), waarin ook van de onbekendheid dezer Plant, uit de Materia

(a) Hedend. Vaderl. Letter-Oefen. V Deel, No. 6.

[p. 94]

Medica van geoffroy, gewag gemaakt is, in beraad genomen, (of ook myne geringe diensten van eenig nut mogten zyn,) of 'er niet een bekende te vinden ware, wiens reis naar China gerigt was; aan wien men, met de vereischte kundigheden nopens de soorten van Rhabarber bedeeld, deze Commissie zou kunnen opdraagen; ten einde dit Product, op de best doenlyke wyze, wierd nagespoord. Ik vleide my wel dra met het denkbeeld, dat zulks zou kunnen geschieden, op eene dergelyke wyze als het gelukt is, met de onverwagte overbrenging van de Bladen der Kajupoet Boomen; uit welke eene zuivere Olie bereid is: waar door wy thans eene volkomen verlichting in dit Stuk hebben, dat te voren mede duister was^(a). Dit deed my, uit agting voor de kunst, naar gelegenheid zoeken; en ik heb myn doelwit in zo ver bereikt, dat ik iemand gevonden hebbe, die het onderzoek op zig genomen, en beloofd heeft, alles te doen, wat hem de mogelykheid toeliet. Of het zo gunstig zal uitvallen is twyfelagtig; intusschen hoop ik op een goeden uitslag.

Midlerwyl had de Heer n.l. burmannus, Hoogleeraar der Kruidkunde dezer Stad, de goedheid van my ter leen te geeven de Nieuwe Reisbeschryving van den vermaarden Peterburgschen Hoogleeraar pallas, door verscheiden Provincien des Russischen Ryks. Dit Werk, beschryvende des Hoogleeraars togten door die Gewesten, van 21 Juny 1768, tot 30 July 1774, voorzien met nieuwe Afbeeldingen en Landkaarten, levert ons, neffens veelvuldige andere merkwaardigheden, verscheiden ontdekkingen uit de drie Ryken der Natuur. Voornaamlyk vond ik 'er, tot myn genoegen, twee verhaalen in, aangaande de Tartaarsche of zogenaamde Moskovische Rhabarber: in 't eerste meld zyn Ed. ons zyne eigen waarneemingen, op de uitreize in de maand July 1768; en in 't tweede 't geen zyn Ed. van anderen overgenomen heeft, toen hy zig in April 1772. te Kiachta^(b) bevond. Op het doorleezen van dezelven, kwam 't my niet ondienstig voor, gebruik te maaken van 's Mans pryslyken arbeid, en den inhoud dier verhaalen by voorraad mede te deelen;

(a) Hedend. Vaderl. Letter-Oefen. III Deel, No. 3.

(b) Kiachta, eene beroemde Koopstad, en grensvesting, gelegen in Russisch Tartaryen, aan de Beek van denzelfden naam: niet veel over de 60 vaam Zuidzyde, van het Chineesche vlek Maimatshin, alwaar heden de gantsche handel, tusschen de Russen en Chineezen, gedreeven word. Zie pallas Reize, III Deel, pag. 108-115.

[p. 95]

tot dat wy, zo ik hoop, met den tyd, eene volledige onderregting van het Chineesche Product verkrygen zullen. Wy leeren hier uit reeds in wat Landstreek de Tartaarsche Rhabarber Plant groeit, in welken tyd menze uitgraaft, droogt, op wat wyze zy vervoerd, en in Kiachta verkogt word. Wel byzonder zou, volgens dit verhaal, deeze Plant merkelyk in gedaante verschillen, met die, welke, zedert verscheide Jaaren in Europa, aan de Kruidbeminnaaren, onder den naam van Handpalmswyze, of zogenaamde echte Moskovische Rhabarber, bekend geweest is. Dit veroorzaakt gevolglyk een twysel over de tot nog genaamde echte soort; waaromtrent men in een vast vertrouwen gebragt was; en die men reeds in eenige Landen, zelfs met een goeden uitslag, volgens ingekomen berigten, aangekweekt heeft. Dit toont ons, hoe moeilyk het valle, iets uit afgelegen Landen nauwkeurig te ontdekken; vooral zo de vrye toegang belet zy: hier door kan niemand tot op heden zeggen, dat hem de rechte gedaante der Chineesche Plant met zekerheid bekend is. Hoewel 'er in 't voorleeden Jaar 1776, voor de Kamer Amsterdam alleen, nog 22224 ponden Rhabarber van China overgebragt zyn, zo weeten wy egter niet, of deeze Wortel, in specifieke zwaarte met den Tartaarschen onderscheiden, van eene zelfde soort afkomstig is. Ik heb 'er verschillende gevoelens over ontmoet: de een wil, dat beide de Rhabarber-Planten van eene gelyke soort zyn; een ander beweert, dat ze van onderscheiden soorten moeten weezen, omdat de Wortelen een vierde in zwaarte verschillen; en een derde is van gevoelen, dat de Planten soortgelyk zyn, maar dat het verschil veroorzaakt word, door 't onderscheid van 't Klimaat en den grond in Tartaryen, en in China: dan het ontbreekt deezer laatste gedagte, hoe schynbaar zy ook voorkome, niet min dan den anderen aan een gegrond bewys.

Hier mede zou ik tot de gemelde twee verhaalen overgaan, dan 't komt my niet ongevoegelyk voor, eerst nog de naamen der voornaamste soorten van Rhabarber, behalven den Kruidbeminnaars, niet aan iedereen bekend, by te brengen; op dat men te gemaklyker een begrip verkryge, van die soorten, welke by den Hoogleeraar pallas voorkomen. Men vind naamlyk, (schoon 'er den Kruidkundigen nog meer verschillende soorten bekend zyn,) wel inzonderheid vier verschillende soorten van Rhabarber, waarmede de Kruidhof dezer Stad thans vercierd is; die door den Hortulanus, den Heer storm, aangekweekt zyn; en

[p. 96]

welke ik verscheide maalen, tot zelfs in het Najaar, bezigtigd heb.

I.	Rheum (Rhaponticum) foliis glabris, petiolis subsulcatis: of, Rhabarber met gladde Bladen en gesleufde Steelen.
II.	Rheum (Undulatum) foliis subvillosis undulatis, petiolis oequalibus: of, Rhabarber met ruige gegolfde Bladen, en gelyke Steelen.
III.	Rheum (Palmatum) foliis palmatis acuminatis: of, Rhabarber met handpalmswyze gepunte Bladen.
IV.	Rheum (Compactum) foliis sublobatis, obtusissimis glaberrimis, argute, denticulatis: of, Rhabarber met gekwabde, zeer stomp gladde, spits getande Bladen.

Onder deeze vier soorten heb ik gevonden, dat het Rheum Palmatum, of de handpalmswyze Rhabarber, aanmerkelyk verschilt van de drie andere soorten; zynde de insnydingen der Bladen buitengemeen diep, overeenkomstig met eene uitgebreide hand: en deeze zo zeer verschillende soort is die Plant, van welke men elkanderen beduid heeft, dat derzelver Wortelen voor de echte soort der zogenaamde Moskovische Rhabarber gehouden moet worden. Nu zullen wy zien, in hoe ver dit gevoelen met de nieuwste waarneeming van den Heer pallas strooke. Zyn Edele, op de uitreize van Petersburg, al het merkwaardige gade geslaagen hebbende, en vervolgens te Moskow komende, vond aldaar eene aankweeking van Rhabarber, waaromtrent het Dagregister van July 1768, aldus luid^(a).

‘Van niet minder gewigt kwamen my voor, de Proefneemingen, welke men met de aankweeking der echte Rhabarber (Rheum Palmatum) in den Kruidhof te Moskow gedaan heeft.Dit uitneemend Gewas schynt, in den aldaar zynde grond, en dat Klimaat, zeer wel te willen voortkomen. Men heeft een tamelyk groot veld daar mede beplant, en den wasdom 'er van, door ze meermaalen te verplanten, aanmerkelyk bevordert. Het is niet te twyfelen, dat de aangekweekte Wortelen, wanneer men dezelven tot een behoorlyken ouderdom laat komen, en met ze te droogen voorzigtig te werk gaat, al de kragten^(b) der Chineesche Rhabarber verkrygen zal; gelyk men reeds

(a) Pallas Reize. I Deel, pag. 15.

(b) Hier word waarschynlyk gedoeld op de kragt der Rhabarber, die in Chineesch Tartaryen groeit.

[p. 97]

in Schotland zo gelukkig geweest is, met 'er eene Proef van te neemen &c. &c.’

Uit deeze waarneeming zien wy, dat de gemelde soort het Rheum Palmatum is, en dat dezelve, naar hunne meening, zodanige Wortelen zal voortbrengen, als men doorgaans, hoewel verkeerd, den naam van Moskovische Rhabarber gegeeven neeft. Want, Rusland, Moskow, en Russisch Tartaryen hebben tot heden, de voordeelige gelegenheid niet van de Rhabarber in die Landstreeken, uitgezonderd door de thans ondernomen Proefneemingen in de Kruidhoven, als anderzins, voort te teelen.

De hier gemelde Rhabarber komt uit Tartaryen, en word, door de Bocharen, aan het Russische Commercie Comptoir te Kiachta afgeleverd, gelyk de Hoogleeraar ons in het volgende verhaal toonen zal. Het zou evenwel kunnen gebeuren, dat eene wezenlyke in Moskow voortgeteelde Rhabarber, met den tyd, door den Koophandel, in de Nederlanden overgebragt wierd, indien de aankweeking aldaar wel slaagde en toename.

Wat nu het tweede verhaal betreft; zyn Edele geeft in het zelve een naauwkeurig verslag van den handel, welken de Russen en de Chineezen met elkander dryven; en de daar in ontstaane verandering, zedert dat Kiachta de gevestigde handelplaats geworden is. Met de ontvouwing nu hier van, (waar mede wy ons, als buiten ons bestek zynde, niet zullen ophouden,) meld hy ons, in zyn Dagregister van April 1772, wegens de Rhabarber, het volgende^(a).

‘De aslevering der Rhabarber geschied thans door een Bochar, genaamd Abdusalam, en deszelfs Zoon Adaula; de Vader van den eerstgemelden, wiens naam is Murat Akilims Zoon, had reeds te vooren, byna van den aanvang des Chineeschen handels, den uitvoer der Rhabarber naar Kiachta overgebragt, en 'er eene soort van Monopolie van gemaakt. Deeze Bocharen zyn uit de Stad Selin, welke Zuidwestelyk van Koko-noor (of blauwe Zee) tegens Tibet^(b) gelegen is, en met alle de Steden van klein

(a) Pallas Reize. III Deel, pag. 155.

(b) Neuman verhaalt, in zyne Chymia Medica Dogmatico experimentalis, pag. 1044, dat de beste Rhabarber in het Ryk van China, en de meeste in de Provincie Xensi wast; en dat Pater parennin, voor weinig Jaaren, aan de Academie der Weetenschappen te Parys berigt heeft, dat de Rhabarber, welke in de Provincie Xensi, gelegen in het Koningryk Tibet, groeide, de allerslegtste was.

[p. 98]

Bochary, als Kaskar, Jerken, Atrar,⁽¹⁾ &c. tegenswoordig aan de Regeering van China onderdanig zyn.

De Landstreek aldaar is een hoog en meestdeels ledig gebergte, op 't welke de Rhabarber aan deeze zyde, of Noordlyk van Selin, omtrent tot aan Koko-noor, uit vernauwde Steenrotzen groejen zou; de oude en bekwaame Wortelen kent men aan de buitengewoone dikke Steelen, welke zy voortbrengen; men graaft ze gemeenlyk in April tot in May, zuivert haar van de aarde, en hangtze aan de naby staande Boomen⁽²⁾ op, tot dat de Oogsttyd voorby is; wanneer de Tanguten, welke voornaamlyk de Rhabarber verzamelen, haar van de Boomen afhaalen, en t'huisbrengen. Het Blad zou rond, en, om den rand, met niet zeer diepe insneden voorzien zyn; naar welke beschryving de rechte Rhabarber-Plant, niet het Rheum Palmatum, welks Bladen, aan de Bocharen, die ik daarover vroeg, geheel onbekend voorkwamen, maar het Rheum Compactum zyn zal⁽³⁾.

(1) Het Land der Tartaren word, in de Geographie van hubner, bacmiene, en cramer, in drie Ryken verdeeld; naamlyk in Russisch, Chineesch, en onafhankelyk Tartaryen. Osschoon nu de bovengemelde Steden in het zogenaamde onafhankelyk Tartaryen liggen, zyn ze, door de verovering der Chineezen onderdanig geworden; terwyl zommige andere Tartaren alleen onder de Chineesche bescherming staan.

(2) Men wil ons gemeenlyk diets maaken, dat de doorboorde en aan een gereegen Wortelen aan de halzen der Schaapen gehangen worden, om ze dus door de lugt aan de in de weide loopende Dieren te doen droogen; maar van deeze drooging der Rhabarber word hier niets gemeld.

(3) Dit verhaal is zekerlyk den Kruidkundigen vreemd voorgekomen; inzonderheid hun, die reeds groote aankweekingen aangeleid hadden. Men zou 'er evenwel tegen in kunnen brengen, dat het maar een bloot verhaal is, 't welk deeze Chineesche Bocharen misschien uit baatzugt, of om den Heer pallas in zyne ondervraagingen te misleiden, gedaan hebben; want het egte Zaad is immers op hooge order, en veel onkosten, in Rusland ontbooden; en de Kruidkundigen in Rusland, Nederland, Engeland, Duitschland, Zweeden, en elders, hebben de voortgeteelde Plant, voor eene uitgeleezenste soort van Rhabarber erkend. Doch by aldien men het verhaal der Bocharen ganschlyk voor onwaarheid wil houdeu, zo zou de Handpalmswyze Rhabarber in een gelyk lot kunnen deelen; want het Zaad is insgelyks door een Bochar bezorgd.

[p. 99]

Mogelyk groeit het gemeene Rheum Undulatum, 't welk de koude en vogtige gebergten van Siberien, meestentyds met slegts verrotre Wortelen, voortbrengen, ook op de Zuidelyke en drooge gebergten van Tibet, tot beste Rhabarber. En wie weet, ofze niet in de Landstreeken van Daurien of Jenisei, door eene voorzigtige en drooge aankweeking, en met haar meermaalen te verplanten, tot beste Rhabarber voortgeteeld kan worden.

De uitvoer van de beste Rhabarber⁽⁴⁾ zou van den Chineeschen kant verboden zyn. Dus geschied dit slegts, door eene soort van Sluikhandel, met besteeking der Opzienders en eene vermenging van gemeene Wortelen. Men brengt haar op Kameelen in wollen⁽⁵⁾ Zakken, van iets meerder dan vyf pud^(*). Tot de reddering, ontfangst, en betaaling, in Pelteryen, is een byzonder Commercie Collegle in Kiachta aangesteld; alwaar een Apotheker, op eene Jaarwedde, de handhaaving 'er van waarneemt. Al de Rhabarber word hier, op het zogenaamde Rhabarberhof, onder de Oogen der Bocharen, door beëedigde werklieden, stuk voor stuk uitgeboord, afgeschraapt, het bedorven afgesneeden, de vooze, en doorgate Wortelen uitgeschooten, en de uitgeleezen Rhabarber in ontfangst genomen, gewoogen, en Contractmaatig betaald; maar al de afval, benevens 't geene, dat 'er naderhand nog uitgezogt mogt worden, zo bast als afschraapzel, word verbrand; schoon het nogtans, tot Extracten, of andere toebereidingen van Rhabarber, ten minsten in de Hospitaalen, met nut kon gebruikt worden.

Reeds twee maalen is, op hooge order, met veel onkosten, door de Bocharen, Rhabarber-Zaad bezorgd ge-

(4) Hier door zou men in de meening gebragt kunnen worden, dat 'er twee zoorten van Rhabarber waren, van welke de slegte uitgevoerd, en de beste te rug gehouden, tog evenwel ter sluik 'er onder gemengd, en vervoerd wierd; maar, om aan zulke gedagten geen plaats te geeven, kan menze tot ééne soort brengen, bestaande in beste en slegte Wortelen. De Rhabarber word van de Mongalen Schara modo, (of geel hout) en van de Chineeschen Doncho genoemd.

(5) Het komt my niet ongelooflyk voor, dat de weinige Wol, welke men zomtyds aan de Rhabarber vind, niet van de Schaapen, gelyk gezegd word, maar van de wolle Zakken komt.

(*) Een Russisch pud houd 40 ℔;. Zie pallas Voorreden, I Deel.

[p. 100]

worden. Dog welk eene soort van Rhabarber uit het eerste Zaad voortgekomen zy, is my onbekend.

De laatste reis, wanneer men door middel van een Griek⁽⁶⁾, genaamd Simon Manueloffyn Skerletof, welke te vooren by de Rhabarber Commissie gestaan had, van een met hem bevrienden Bochar, Rhabarber-Zaad verkreegen heeft, was dat geene, 't welk thans onder de Kruidbeminnaars het bekende Rheum Palmatum voort gebragt heeft. Maar eenige Lieden, die de Rhabarber op haar Vaderlandsch gebergte gezien hebben, beschryven derzelver Bladen geheel anders, gelyk ik boven reeds gemeld heb⁽⁷⁾. Denkelyk komt deeze Genees-Wortel van meer dan ééne soort van Planten van het zelfde geslacht; 't welk, door 't onderzoeken der soorten van Rhabarber, die men in den Peterburgschen Kruidhof reeds heeft, niet bezwaarlyk na te gaan zou zyn. Alleenlyk zou hier toe een tyd van tien en meer Jaaren vereischt worden, om de Wortelen tot een behoorlyken wasdom te laaten komen. Insgelyks diende men de Proefneemingen, zo veel mogelyk was, in eene overeenkomstige Landstreek te doen; waar toe, binnen de grenzen van 't Russische Ryk en bekwaamer gevonden kan worden dan de ledige gebergten tusschen de Yjus en Jenisei, om Abakansch en Sajansk; welker gansche gesteldheid het meest schynt te gelyken naar die van 't Vaderland van de Rhabarber. Misschien zal ook het Zuidlyke Dau-

(6) Dat de Griek Skerletof zig, in de bezorging van 't Zaad, eerlyk gedraagen heeft, kan wel waar zyn; doch wat zal men van zynen Vriend, den Chineeschen Bochar oordeelen? Men is veelal gewoon, een bedrieglyk mensch een Chineesch te noemen. Daarenboven zyn deeze Volkeren loos genoeg, om te begrypen, wat de Russen, met zodanig Zaad, ten nadeele van hunnen Rhabarberhandel, zonden kunnen uitvoeren.

(7) De Hoogleeraar drukt zig zeer omzigtig uit, om dat hy zelf de Rhabarber daar ter plaatze niet gezien, maar dit uit het verhaal van anderen overgenomen heeft: hy duid des alleen by veronderstelling aan, dat het, de Rhabarber met gekwabde Bladen, of het Rheum Compactum, zyn zal. En die veronderstelling komt my zeer waarschynlyk voor, om dat zy niet op één, maar op meer getuigen steunt. De spitze Bladen van de handpalmswyze Rhabarber waren aan de Bocharen onbekend; en de Lieden, welken de Rhabarber op haar Vaderlandsch gebergte gezien hebben, geeven eene beschryving, welke overeenkomt met die der Bocharen.

[p. 101]

rien, aan de Onon en de Argun, daar toe geschikt zyn; dewyl de ligging, door de hoogte van het Tibetsche gebergte, iets koelder is, en de daar uit voortkomende koude Lugt, in eene Zuidelyke Hemelsstreek, gemaatigd gemaakt word. In zulke Gewesten diende men, over een Steenagtigen grond, in een goed aardryk, op verscheide hooge en laage gronden, van alle soorten van Rhabarber te planten, die wy thans in den Kruidhof bezitten; om 'er voorts de gevolgen van af te wagten. By de aflevering van de Rhabarber heeft men, toen ter tyd, melk-witte⁽⁸⁾ Stukken ontdekt, die in uitwerking met de beste Rhabarber gelyk, en zoetagtig van smaak waren, &c.’

Zie daar Leezer het merkwaardigste dat my van de Rhabarber is voorgekomen; voor welks mededeeling wy dien Hoogleeraar ten uiterste verpligt zyn.

(8) Of deeze melk-witte Rhabarber eene byzonderer zoort uitmaakt, of eene speeling der Natuur is, staat nog te beslissen.