Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1777

Aanmerkingen over het waare en schoone; en de noodzaaklykheid van die beide te vereenigen.

(Uit het Engelsch van den Heer davy.)

GEen woord wordt, in eenen overdragtlyken zin, gelukkiger toegepast dan het woord Smaak, om de bevatting van het Schoone en het Fraaije aan te duiden: deeze staat bloot voor verscheide veranderingen, en hangt van gewoonte en hebbelykheid af, hoewel de beginzels in onze gesteltenisse huisvesten; terwyl de Ziel volstrekt, zonder eenige verandering, ten opzigte van het Waare, bepaaling maakt: alle Menschen, die de Waarheid ontdekken, oordeelen over derzelver bestaan, zonder de minste verscheidenheid in hun denkbeeld: ten opzigte van twee stukken, die beide Fraay zyn, kunnen wy doorgaans eenig verschil maaken, en 't een Fraaijer dan het ander vinden; doch alle Waarheden staan gelyk, en alle Menschen bevatten ze eveneens. Het vermogen, om de Waarheid te onderkennen, behoort tot ons als Menschen; dewyl dit niet alleen het voorregt; maar de grond zelve is van onze redelyke Natuure, en de ongeletterdste Boer, die eene Waarheid begrypt, kent die, de Waarheid op zich zelven beschouwd, zo volkomen als een aristoteles of een bacon.

Verzekerdheid, ontstaande uit Afleiding, of steunende op Getuigenis, hebben zommigen aangezien als eene laagere trap van Waarheid: in veele gevallen moet dezelve op ons gedrag invloed hebben en 't zelve regelen: dewyl zy onze begrip-

[p. 59]

pen bepaalt: doch, schoon ze dus beantwoordde aan de oogmerken der Waarheid, klimt dezelve nooit hooger dan het Waarschynlyke, daalt dikwyls af, tot ze de buitenste streep van 't enkel Mogelyke raake.

Wy mogen, met rede, aanmerken, dat, gelyk Waarheid het eigenaartig voorwerp is van 't Oordeel; Fraayheid en Schoonheid tot eigenaartige voorwerpen van Smaak strekken: en dat deeze twee onderscheide Vermogens, door welke wy onbekwaam zyn, om de Waarheid te ontdekken, en Schoonheid te smaaken, oorspronglyk te zamen in dezelfde Ziel bestaan. - Indien deeze aanmerking gegrond is, zo volgt, dat, wanneer deeze Vermogens van elkander gescheiden zyn, zulks in 't algemeen moet toegeschreeven worden aan eene Partydige Opvoeding: en dat deeze te wraaken zy, is niet min baarblyklyk; naardemaal hy, die elk aangebooren beginzel in de hoogste maate bezit, ongetwyfeld de volmaaktste Mensch is.

Aan deeze ongelyke aankweeking onzer Zielsvermogens moet toegeschreeven worden, dat Lieden van Smaak gereed zyn, om de naspeuring van Waarheid te beschouwen, als geschikt om al het vuur van Vernuft uit te dooven: terwyl, in tegendeel, diepdenkende Verstanden genegen zyn, om het aankweeken van onzen Smaak voor Dwaasheid te houden. Beiden hebben ze, buiten twysel, ongelyk: naardemaal, overeenkomstig met de natuur van 's Menschen Ziel, de liefde tot de Waarheid, en Schoonheid, tesfens kan worden aangekweekt: als de een of de ander wordt verwaarloosd is het niet zeldzaam te ontdekken, dat de Man, op strikte Waarheid gesteld, met al de verdiensten van Schoolgeleerdheid, buiten staat is die aanneemelyk voor te draagen; daar, in tegendeel, de Man van Smaak alleen, zonder het vermogen om Weezenlyke Waarheden na te speuren, en af te leiden, zich door schynbaarheden laat inneemen, en geene andere omhelst dan die enkel zyne Verbeelding streelen. Van Boeken vol afgetrokkene redenkavelingen steekt de laatstgemelde de walg; en de eerstgenoemde kan geen genoegen scheppen uit Werken tot verlustiging geschreeven.

Van hier het onderscheid tusschen Werken van Weetenschap en Uitspanning. Was het dit alleen, geene zwaarigheid; doch de wederzin, ten opzigte van de Schriften, breidt zich ongelukkig tot de Schryvers uit: zelden blyft het hy het berispen der Werken zelve, maar slaat met den tyd voort tot persoonlyken afkeer en veragting: terwyl met de daad, die sterke begeerte, welke de Wysgeerige Ziel aanzet, en van

[p. 60]

Waarheid tot Waarbeid doet opklimmen, aan 't zelfde beginzel moet toegeschreeven worden, 't geen andere tot het zoeken van Schoonheid aandryst: 't welk, te recht ingezien, de verkeerdheid van een dier beiden te verwaarloozen, aantoont.

Was eene zugt tot Verscheidenheid, zo sterk werkende op 's Menschen geest, en die een algemeene eind-oorzaak van Schoonheid schynt te weezen, niet algemeen onzer natuure ingeplant, de Mensch zou, by zyn' eersten stap, welke die ook ware, gebleeven zyn, opgetoogen in verwondering over eene enkele Waarheid; of buiten staat om de gedagten af te trekken van 't geen hy eerst als Schoon beschouwde; de eerste ontdekking zou tevens de laatste geweest zyn. In stede van dien voortgang in de Weetenschappen en Kunsten; welken wy nu zien, in stede van alle de voordeelen, die wy nu genieten, door het beschaaven der Zeden, zou de bezigheid der wereld stil gestaan en de Menschen, ten besten genomen, hadden zy kunnen leeven in zulk een staat, geleeken hebben naar verscheide groepen van Standbeelden.

De Schryver, derhalven, die gedreeven wordt door zugt tot het Schoone, en de Schryver, die zich geprikkeld voelt door liefde tot het Waare, worden oorspronglyk in beweeging gebragt door denzelfden drysveer, werken natuurlyk tot het zelfde einde, de vervulling van de algemeene oogmerken der Voorzienigheid, 't Geluk der Wereld. Is beider arbeid niet van gelyke verdiensten, beiden verdienen zy zeker lof; doch dat beleid in onze Opvoeding is zeker verkeerd, 't welk deeze Vermogens van elkander afzondert, die elkander hadden behooren op te weegen, en zamen veréénigd, met dubbele kragt, te oefenen. In alle de werken der Natuure vinden wy Nutheid en Schoonheid gepaard, dat wy haar voetspoor volgen. By vermaak alleen staan te blyven, schynt tydspillen; die zeker met meer voordeels kon besteed worden; en de Bevalligheden niet te verpligten, om de Waarbeid op te cieren, is in de daad haar te kort doen, en aan hoon blootstellen.

Eenige Werken, alleen door het fraaije uitsteekend, zyn nuttig, dewyl zy strekken om denkbeelden, die zich niet terstond voor den geest vertegenwoordigen, te doen gebooren worden. De kenmerken van eindlooze Goedheid en Magt zyn gedrukt op elk deel des Heelals, en de Mensch kan de Wysheid des Maakers zo wel afleiden uit de Welgeschiktheid en Schoonheid, als uit de Nutheid en Geregeldbeid der uitwerkzelen. Iemand zou ligt denken, dat het onmogelyk is

[p. 61]

eene Wereld, zo vol verscheidenheids en zo schoon, in alle de mindere deelen, en praalende met zo veel luisters in de grootere, zonder de hoogstgaande voldoening te beschouwen; terwyl zelfs de schynbaare gebreken strekken, om het Geheel te volmaaken en te verryken. Doch 'er zyn Oogen, die niet zien, Ooren, die niet hooren; maar dit is Hem, die dezelve gemaakt heeft, niet te wyten. Het algemeen uitwerkzel van de beschouwing der Natuure is Vermaak; terwyl elk soort van Landschapschildery, gelyk de onderscheide soorten van wel zamenstemmende Muzyktoonen, aandoeningen, daar aan byzonder eigen, verwekken; aandoeningen, niet alleen aan de Verbeelding bepaald; maar die door dezelve tot het Hart zich een weg baanen, en ons opleiden tot Dankerkentenis en Aanbidding. - Eene denkbeeldige tegenwoordigheid, verwekt door eene nauwkeurige beschryving, moet soortgelyke uitwerkzels medebrengen als het beschouwen der weezenlyke voorwerpen zelve, 't zy ze groot of schoon zyn. De ongevoeligste voelt zyn hart getroffen door 't beschouwen van het Groote, het Verbaazende; bevallige Eenvoudigheid kan den ongestuimen geest tot bedaaren brengen, en vatbaar maaken voor gemaatigde genietingen. Men heeft waargenomen dat veele van de grootste onheilen deezes leevens, zelfs die de rust en 't geluk van Staaten en Maatschappyen betreffen, zomtyds uit byzondere onvredenheid ontstaan; en hy, die een Mensch beter voldaan over zich zelven maakt, doet hem op al het Menschdom beter te vrede worden. De Herderskouten, de Veldzangen, wier grootste verdienste bestaat in de schoone beschryvingen, die zy behelzen, van de geruste tooneelen des Landleevens, verschaffen een stil vermaak, en boezemen eene bedaardheid van geest in, alle andere soorten van Dichtwerken overtreffende, en zyn, waarschynlyk, te dier oorzaake, over 't algemeen, meer gezogt dan het Treur- en Heldendicht. Eene dergelyke Waarneeming mogen wy te berde brengen, omtrent Schriften der Reizigeren, die ons niet alleen een algemeene schets mededeelen der Landen, door hun bezien; maar ons, door de keurigheid hunner beschryving, als 't ware, plaatzen op den grond van hun betreeden: wy verbeelden ons van de party te weezen, terwyl wy, ontheven van vermoeienis en vry van gevaaren, vrylyk den loop onzer gedagten kunnen botvieren.