Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1777

[p. 16]

Opmerkingen aengaende de vuurpomp^(*), met een hefbalk werkende; uitgevonden in den jaere 1710; vergeleeken met de nieuwe vuurpomp, uitgevonden in den jaere 1754; en ter uitvoer gebragt, onder het gezag van een uitsluitend voorregt, verleend in juny 1766.

Den Heeren Uitgeeveren der Vaderlandsche Letter-Oefeningen.

myn heeren!

EEne Vuurmachine van eene andere Constructie dan de gewoone, en met de grondbeginzelen van savery overeenkomende, door den Hr. william blakey uitgevonden zynde, heeft hy dezelve alhier doen werken, en is voorts met een Octroy voor dezelve begunstigd. Hy heeft vervolgens eene kleine Verhandeling, in 't Fransch, over derzelver constructie en algemeene nuttigheid doen drukken; waer van ik de vryheid neeme U Ed. de Vertaeling, met eenige aenmerkingen op dezelve, toe te zenden; met verzoek van dit Stukje, in uw geagt Maendwerk, te plaetzen; dewyl eene zaek van zoo eene algemeene nuttigheid verdient aen onze Landgenooten bekend gemaekt te worden;

Ik blyve

myn heeren!

U Ed. Dw. Dienaer

mechanicus.

's Hage,

den 7 December, 1776.

In den Jaere 1629, gav branca van Rome, in eene Verhandeling over de Werktuig- en Waterwerktuigkunde, de gedagte op, van een ronden hollen metaelen bal, met een hals, en een gat in denzelven, voorzien; dewelke, halv met

(*) De Franschen zyn algemeen gewoon den naem van Vuurpomp te geeven, aen het Werktuig, het geen de Engelschen dan eens Vuuren dan eens Stoom-Machine noemen.

[p. 17]

water gevuld, en op het vuur gelegt zynde, volgens hem damp moest uitgeven, met eene genoegzaeme kragt om een Moolen te doen rondgaen.

In den Jaere 1663, verklaerde de Marquis van Worcester, dat de damp van kookend Water een daedelyk vermogen bezat, waer van men zig de allergrootste uitwerkzelen mogt belooven.

De Kapitein savery, papin, en anderen, hebben zig vervolgens op het zelfde onderwerp toegelegt. Hunne Proevneemingen hebben een nieuw licht over de Natuurkunde verspreid; maer de praktyk heeft 'er weinig by gewonnen. Newcomen en cawlei zig van de ontdekkingen van Savery bedienende, stelden een hef balkspomp (de gewoone Vuurmachine) te zaemen; dewelke altoos als een Proevstuk der Werktuigkunde zal aengezien worden. Dezelve brengt zoodanige verwonderlyke en vermoogende uitwerkzelen voort, dat men haar niet kan zien werken, zonder van verwondering opgetoogen te staan^(*).

In den Jaere 1718, smeedde Doctor desaguliers het ontwerp, om een Vuurwerktuig met minder kosten zaemen te stellen, dan die van Newcomen en Cawley; en tot dat einde tragtte hy de Vuurpomp van Savery aen den gang te brengen, met 'er eenige kleine veranderingen aen te maeken; maer hy had geen beter geluk dan Savery zelv; en alle de geene, die volgens zyne grondbeginzelen gewerkt hebben, hebben niets gedaen 't geen heeft kunnen dienen, om voortgangen te maeken in de konst der Vuurpompen.

Newcomen en Cawley weetende, hoe sterk Savery gewerkt had, om beurtelings het vermogen der uitzetting en verdikking van den Stoom te gebruiken, en ziende dat alle zyne poogingen onnut waren geweest, vielen op de gedagten, dat het gemaklyker zyn zoude, een Zuiger in eene rolronde buis te doen op en neder beweegen, door de verdikking van den

(*) Met het grootste regt der Weereld noemt de Hr. blakey de gewoone Vuurmachine, een Proevstuk der Werktuigkunde. Het is, zonder tegenspraek, het allereerste onder alle de bekende Werktuigen; deszelvs te zaemenstelling is allervernuftigst, en deszelvs vermogen kent geen paelen. Men ziet in Engeland Vuurmachines op de Mynen gebruiken, wier Cylinders een middellyn van 80 duimen hebben; dit geevt, volgens de rekening van belidor, een zuiver vermogen van 64000 ℔. Waer is ooit een Werktuig gevonden, 't geen, in vermogen, hier by eenigzins vergeleeken kan worden.

[p. 18]

Stoom alleen; 't geen hun ook zoodanig gelukt is, dat het vooroordeel voor hunne vinding bevestigd zy geworden; in zoo verre dat het algemeen overtuigd bleeve, dat het onmogelyk ware, iets beeters uit te vinden. Van daar is 'er zedert Newcomen en Cawley geen verandering aen hun Werktuig gemaekt, uitgenomen in de verschikking der byzondere deelen, die deszelvs werking gemakkelyker maeken^(*).

Door het vereenigd werken deezer twee luiden van vernuft; is eene Reus gelyke Vuurpomp voor den dag gekomen; dewelke bestaet in een hefbalk, ter lengte van 25 of 30 Voeten en ter vierkante dikte van 30 of 36 duimen; in eene rolronde gegooten Yzeren Buis, van drie, vier, vyf, ses, zeven en zelvs meerder voeten middellyns; in een Waterketel, 't zy van Koper of van geslaegen Yzer, van 24 à 36, tot zelvs 72 voeten omtreks; zonder te spreeken van de andere Stukken van minder omslags, dewelke dit Werktuig zeer zamengesteld maeken. Een gebouw van genoegzaeme sterkte omvat dit alles, 't welk van 15000 tot 125000 guldens kan kosten. Deeze Pomp kan niet verplaetst worden, zonder veel van derzelver innerlyke waerde te verliezen; en deeze verplaetzing maekt de vervaerdiging van een nieuw gebouw noodzaeklyk^(†).

(*) De Hr. Blakey vergeet hier op te geeven de aenmerkelyke verbetering door den Hr. james watt uitgevonden; waer op die Hr., in den Jaere 1774, van het Parlement een uitsluitend Privilegie heeft bekomen; in gevolge waer van hy zedert dien tyd, reeds verscheide Vuurmachines, volgens zyne verbetering, in Engeland heeft opgeregt. Waer in deeze verbetering eigentlyk bestaet, kan men vinden, in eene uit het Engelsch overgezette Verhandeling, onder den titul van Verslag en Beschryving van eene verbeterde Stoom-Machine, onlangs by Bennet en Hake, te Rotterdam uitgegeeven.

(†) Op deeze Periode mag men wel aenmerken, dat de gemelde Machine, niettegenstaende derzelver groote uitwerking gantsch niet zeer zaemengesteld bevonden zal worden, wanneer men dezelve met aendagt en eenige kundigheid nagaet. De werking is zoo uitmuntend en verwonderlyk, dat men verbaesd staet over de eenvoudigheid van den toestel, waer mede alles verrigt word. 't Is voorts waerheid, dat veelen derzelver binnen zwaere gebouwen beslooten worden; doch 't is teffens waer, dat 'er ook zeer veelen, (vooral in Engeland,) niet eens in eene Schuur geplaetst worden, maer geheel en al aen de open lugt bloot staen: men ziet 'er geen metzelwerk aen, dan de muur die den hefbalk draegt, en het Fornuis voor den Ketel; welke laetste gewoonlyk onder den grond geplaetst is. Dus is een kostbaer gebouw juist geen onontbeetlyk vereischte. De allergrootste Vuurmachine kan met zyn toebehooren niet boven de 30000 guldens beloopen; wanneer men geen zwaere fondeeringen behoevt te maeken; en als men het water slegts van eene geringe diepte heeft op te brengen. Maer als dezelve dienen moet, om het water ter diepte van 6 a 7 honderd voeten uit eene Myn op te pompen, dan beloopen de Yzeren Pompen en de verdere toestel, om dezelve te plaetzen, tot eene aenmerkelyke Som. Wat de verplaetzing belangt, dezelve komt zeer zelden of nooit te pas; en zoo zulks al moest geschieden, dan kunnen egter alle de voornaemste Stukken weder op eene andere plaets gebruikt worden; en dan zou het geen van geen dienst kon zyn, mogelyk, geen agtste van de geheele waerde beloopen; en dus ook de weezentlyke waerde van 't Werktuig in geenen deele verminderen.

[p. 19]

De Vryvingen van een diergelyk Werktuig zyn, in evenredigheid van deszelvs grootheid; en dezelve zyn zoo aenmerkelyk, dat ze het vermogen van de werking, door de verdikking van den Stoom voortgebragt, tot op de helvt verminderen^(*). Door deeze vryvingen, die onophoudelyk plaets hebben, slyten de deelen van het Werktuig, die dezelve ondergaen, gestadig; en daerenboven word 'er eene verschrikkelyke hoeveelheid koolen onder de Ketels, die tot 72 voeten omtreks hebben, verslonden^(†).

(*) Zeker is het dat by Vuurmachines, op diepe Mynen geplaetst, het zuivere product van 't Werktuig gewoonlyk maer op ruim de helvt van 't gecalculeerde reële vermogen bepaeld word; dan zulks geschied niet, om dat het Werktuig slegts dat zuivere vermogen bezit, maer om dat men altoos meester zyn zou van meer vermogen te kunnen oeffenen; wanneer de Myn met meerder water wierd overlaeden. Belidor rekent immers, voor de vryving en het onvolmaekte lugtledige, niet meerder dan ⅙ deel verlies van het reële gecalculeerde vermogen. Door de nieuwe verbetering, van den Hr. Watt uitgevonden, word het vermogen van het Werktuig, aen Mynen geplaetst, nu reeds met dezelfde hoeveelheid brandstoffe, in de plaets van ruim de helvt, op ⅘ deelen gebragt. Behalven die zyn 'er nog veele middelen, om de vryving merkelyk te verminderen; die van den hefbalk op deszelvs Assen kan geheel weggenomen worden; zo men den Cylinder het onderste boven wil plaetzen; en dan den hefbalk geheel weglaeten; dat zeer wel doenlyk is.

(†) Onder een grooten Ketel worden zekerlyk meer Koolen verstookt, dan onder een kleinen: doch het baert verwondering, waerom de Schryver de Ketels, juist tegen de gewoone manier aen, by hunnen omtrek beschryvt; daer men anders gewoon is, dezelven by hunne middellyn te bepaelen. Zou zulks ook zyn, om dezelve daer door verschrikkelyker te doen schynen? Men is hier te Lande zoo bang niet voor groote Ketels; onze Brouweryën, Zeep-en Zout-Ziederyen, hebben mede groote Ketels, en die zeer veel brandstoffe verslinden. De vraeg is maer, of die hoeveelheid brandstoffe met meerder voordeels, dan andere middelen, gebruikt kan worden. In zulke Landstreeken daer alleen Tin- en Kopermynen gevonden, en de Koolen voor de Vuurwerktuigen, tot groote kosten, van elders aengebragt moeten worden, zou men die groote kosten ook wel bespaeren, indien men beterkoop middelen konde uitdenken; maer tot nog toe zyn 'er geene uitgevonden, die by het gewoone Balans-Vuurwerktuig in vergelyking kunnen komen.

[p. 20]

Alle deeze ongemakken hebben den Oprigter van de nieuwe Pomp overgehaeld, om op nieuws de bewerking van Savery naer te gaen; die, schoon hy niet in zyn oogmerk geslaegt zy, egter niet te min met grooter vermogens dan Newcomen en Cawley begaevd was. Een oneindig getal van Proevneemingen, door den Opregter der nieuwe Vuurpompen gedaen, in navolging van die van Savery, hebben getoond, dat hy wel begonnen had, maer dat hy, door het gebrek van geen kundig Werkman te zyn, verpligt geweest is, het allerschoonste Werktuig, 't geen men ooit hadde uitgevonden, in zoo een onvolmaekten Staet te laeten, dat men meer dan vyftig Jaeren gewanhoopt heeft, het zelve ter uitvoer te konnen brengen.

Het is in 't Jaer 1754, dat de eerste Vuurpomp, zonder hefbalk, is zaemengesteld; behalven den hefbalk heeft men de Kettingen en Stangen, die daer aen opgehangen zyn, weggenomen; beneffens den Zuiger, die in den Cylinder op en neder bewoogen word; den ontzachelyken Ketel, die 'er toe behoort; alle de gewoone Pompen, derzelver Zuigers, en zelvs het Gebouw. Met het afsnyden van dit alles heeft men Vuurpompen zaemengesteld, die minder omslagtig, minder kostbaer zyn, en verplaetst kunnen worden, zonder iets van haere innerlyke waerde te verliezen. Dezelve vereischen geen Gebouw; eene Schuur is genoeg om de Pompen te besluiten; en zelvs zouden ze, wanneer ze aen de lugt wierden blootgestelt, haere werking niet te min verrigten^(*).

(*) In die omstandigheid hebben deeze Pompen niets boven de Balans-Werktuigen voor uit; dewyl veelen derzelver, als boven gezegt is, geheel en al, zonder eenig Gebouw 'er om heen, in de open lugt geplaetst zyn, en de Ketels van veele anderen in de open lugt staen, alschoon 'er een Gebouw om het andere Werk geplaetst zy. Hoe kan men ook eene vergelyking in den toestel maeken, tusschen een Werktuig, dat, ieder Minuut, 8 of 10 Emmeren waters opbrengt, en een ander dat in staet is, in denzelfden tyd, meer dan duizendmaelen zoo veel Waters op te brengen? Wanneer 'er eens eene Vuurpomp van de nieuwe vinding, in staet om met ieder slag 25 of 30 duizend ponden Waters op te heffen, zal opgeregt zyn; dan zal men eerst regt over het verschil in den toestel der twee Werktuigen kunnen oordeelen.

[p. 21]

Dezelve konst, die de onkosten van de eerste zaemenstelling heeft verminderd, heeft ook die van het onderhoud tot de minst mogelyke uitgave gebragt; en nadien deeze Pompen geen vryving onderhevig zyn, zoo kan men ligt begrypen, dat 'er weinige herstellingen aen te doen zyn. Daerenboven heeft men, met het verkleinen van den omtrek des Ketels, en met denzelven eene nieuwe gedaente te geeven, de verteering der brandstoffe op drie vyfde deelen en meer verminderd.

Uit alle deeze veranderingen is eene zeer groote bespaering ontstaen; vooreerst in de opbouwing, ten tweede in het onderhoud, ten derde in de brandstoffe; en hier uit kan men ligtlyk opmaeken; hoe veel voordeels de nieuwe Vuurpomp boven de oude heeft. De laetste oeffent geen vermogen dan door de verdikking van den Stoom; daer de eerste, niet alleen door de verdikking, maer nog daerenboven, door de uitzetting van den Stoom werkt; de uitwerking van het een en ander beginzel zig beurt om beurt opvolgende^(†).

De gemaklykheid, om de zaemenstelling der nieuwe Pompen te verschikken, is een ander voordeel, 't geen men niet

(†) Het valt moeijelyk te begrypen, dat 'er eene bespaaring van brandstoffe kan plaets hebben, wanneer men twee uitwerkzelen van den Stoom eischt. Hoe yl de Stoom zy, door een slap vuur veroorzaekt, kan men denzelven egter altoos gemaklyk, door verkoeling, vernietigen, en een lugtledig veroorzaeken. Maer wanneer men denzelven, tot uitzetting, nog daerenboven moet vermeerderen, en kragtiger maeken, moet zulks immers meerder brandstoffe vereischen. Dit verschil zal best beslist kunnen worden; zoo dra 'er eene Vuurpomp van de nieuwe vinding aen den gang zal gebragt zyn; dewelke, in vermogen, gelyk zal staan, met een Balans-Vuurwerktuig, van een 40, 50, of 60 duims Cylinder.

[p. 22]

kan ontmoeten in de Balans-Vuurwerktuigen. Deeze, altoos op gelyke wyze te zaemengesteld, moeten haere gebreken in alle gelegenheden behouden. Zoo is het niet gesteld met de nieuwe Vuurpompen zonder balans; men kan zig, in derzelver zamenstel, schikken naer de hinderpaelen van eene ongemakkelyke plaetzing, en zig onderwerpen aen den aert der bewerkingen, die men te doen heeft. Daer uit vloeit voort eene tot hier toe onbekende juistheid, in het gebruik der beweegingskragten, op welke niets het minste verlooren word. Dus gelykt zodanig eene Pomp, die geschikt is tot het ledigen eener Myn van water, niet naer zulk eene, die geschikt is om een Moolen te doen gaen; en in gevolge van diezelfde zamenvoegingen, is weder eene andere, (geschikt om Watervallen en Watersprongen te maeken,) gantsch anders te zaemengesteld. Onder de verschillende Werken, waer toe de nieuwe Vuurpompen zouden konnen dienen, moet men vooral boven andere in aanmerking neemen, die geene, waer toe men Hout of Steenkoolen gebruikt. Het Vuurwerk van Yzersmelteryen en Gieteryen is genoegzaem, om eene hoeveelheid waters op te heffen, groot genoeg, om de raderen te doen gaen, die de hamers en blaesbalgen beweegen; hier toe is niet meer noodig dan een strael waters, de minste Vyver of zelvs een Waterput. En, behalven dat men het genoegen heeft van de allergunstigste plaetsgesteldheden uit te kiezen, zoo behoevt men ook niet bevreesd te zyn, van door droogte, vorst, overstroomingen van beeken, noch onweeren verhinderd te zullen worden; die dikwyls de gebouwen, en alle andere werken van diergelyke onderneemingen, omverwerpen.

Het vellen van 't geboomte in bosschen is in 't zelfde geval, als de Yzersmelthutten; de takken en spaenderen, die van het regtkanten der balken afvallen, leveren driemaelen meer uit dan 'er noodig zyn zal, om het vuur der Fornuizen te onderhouden, en moolens te doen gaen; in staet om een gantsch bosch tot planken te zaegen. Ook zal men, daer men de nieuwe Vuurpompen zeer gemaklyk kan verplaetsen, het voordeel hebben van te kunnen zaegen, in dat gedeelte van het bosch, 't geen men zal willen vellen; en dit Artykel der Zaegers maekt zoo een aenmerkelyk stuk in die ter nedervellingen uit, dat de gansche Weereld den prys van dit nieuwe middel zal gewaer worden. Dit Werktuig is daerbenevens van eene groote nuttigheid, om gragten van haere bedurven stilstaende Wateren te ledigen, en 'er

[p. 23]

versch en gezond Water in de plaets te brengen; als mede om die gragten bevaerbaer te maeken.

Het is eindelyk onmogelyk te zeggen, in hoe veele omstandigheden men hulp van de nieuwe Vuurpompen kan erlangen; zoo voor 't huislyk gebruik, als voor 't besproeijen van landeryen, het droogmaeken van Meeren, de Zuiker-Plantagien, de Indigo-Maekeryën, de Zuikermoolens, en andere bewerkingen van allerleie zoort; 't zy in Europa, 't zy in de Volkplantingen. Een Werktuig van zoo eene algemeene nuttigheid vereischte een ruime Werkplaets, om dezelve te zaemen te stellen, waer door de behoefte van het algemeen vervuld kon worden. Ook ware het te wenschen, dat eene redelyke aenmoediging den Uitvinder deezer nieuwe Vuurpompen aenspoorde, om kweekelingen in zyne konst te maeken; mitsgaders om het werk, het geen hy over de Vuurpompen opgesteld, en waer van de Fransche Academie het met de hand geschreeven opstel reeds goedgekeurd heeft, te doen drukken.